Kryezinjtë e Gjakovës – sipas autorit Mithat Begolli! (1)

Shkruan av. Zanfir Kryeziu

Kryezinjtë e Gjakovës ishin një familje fisnike qysh para periudhës, kur në këto troje sundonte Perandoria Osmane.

Në histori kjo familje del nga Fisi i Buzëzezëve, që “binte në fiset arbërore, që ishin konsoliduar dhe zinin vend kryesor në jetën politike e ekonomike të mesjetës. Me këtë fis njihemi nga dokumentet e shekullit XIV[1]…

Autori i monografisë për “Derën e Gjon Buzukut”, autorit të dokumentit të parë të shkruar në shqip “Meshari” të vitit 1555, provon se “Së pari na rezulton sevast[2] Tanush Buzëzesi i shekullit XIII, për të cilin njohësi i mirë i historisë mesjetare ballkanike, Milan Shuflai, na thotë se ai është pjesëtar i familjes me emër të njëjtë në territoret e Shkodrës. Buzëzezët shfaqen përkrah fiseve e dyerve më të shquara të njohura në shekujt e mesjetës. Eqrem Çabej thotë: ‘Historia e fiseve shqiptare, d.m.th. historia e pashkruar e Shqipërisë, ndodhet ende në errësirë… pas fiseve ilire, që i njohim, shtrat i dytë janë 13 fiset që përmenden më 1304.` Çabej, ndër këto fise, rendit edhe Buzëzezët.”[3]

Buzëzezajt kishin në krye të fisit një SEVAST, që do të ishte i radhitur para shekullit XI si fis i afirmuar në radhën e aristokracisë shqiptare nga shekulli XI deri në shekullin XV. Ishte i ndarë në tri degëzime:

Buzëzezajt Bushati, Ziu Rënesi- (Buza, us-sati) (Zezaj-Kryeziu) Buzuku Zezët

“Pinjollët e këtij fisi të lashtë, me emrin Ziu (Zezaj) na shfaqet me seli në fshatin Zezaj, me shtrirje në vendbanimin e qytetit të sotëm të Pukës, por banorë me këtë emër e nga kjo familje ka edhe në fushën e Zadrimës, në dy krahët e Drinit (Autori J. Brahaj nën fusnotë thotë: “Në fshatin Sancto Auricio; Giergi Crusio (f.70), në Copenico, Pal Exi (Ziu), (f.76), në Barbarossi, Zorzi Yzi (f.123), në Valmi, Georgi Sesa, në Reci, Marin Ysi (f.140 etj. Shih Catasto veneto di Scutari e registrum concessionum 1416-17, Scutari, 1914.).

Shekulli XV, kur i njohim këto degë të fisit amë, janë dy shekuj vazhdimësi, me shumimin e ndarjes në degëzime, ku nga një kryetar fisi, me titullin e lartë të fisnikërisë sevast, tashmë edhe për degëzimet ruhet e faktohet titulli krye (krerë) dhe zotni, për dyer të ndara, që u trashëguan, nga kjo derë e Mesjetës. Për Bushatët kemi “Kryebushatët”, që i kanë dhënë edhe emrin një lagje të fshatit dhe për Ziun (Zezajt) kemi Kryezezët, që i njohim në këtë shekull (XV) e në vazhdim, si zotër e pronarë të viseve malore, që ishin pjesë e pronave të derës së Buzëzezëve të shekujve XI, deri në shkapërderdhjen e kësaj bashkësie. Zezajt u trashëguan si zotër të Dheut (krahinës) të Pukës së sotme, me pronë e kullota të Malit të Tejbunit. Por, në ndarjen e pronës, shekuj më parë u është lënë edhe një pjesë e luginës së Drinit, që shtrihej nga Karma në Danjë (edhe sot trashëgohet nga ish-banorët e fshatit Pukë), ku ka kullota të mira për stinën dimërore. Si dëshmi e kësaj prone është ruajtur dhe toponimi: Mali i Kryezezët, në Laç të Vadejës së sotme. Ky toponim flet në të mirë të ndriçimit të titullit krerë (krenë*[6]), që kishin Zezajt, që në shekujt XIII-XIV, [Në kujtim të ish-pronarëve të dikurshëm, Zezajve, deri në shekullin XIX, ruhej në Laç të Mjedës toponimi: “Mali i Kryezezët”, Fuvlio Kordinjano (Cordignano.F), L`Albania traverso opera a gli scriti di un grande Missionario italiano il P. Domenico Pasi (1847-1914), Romë 1934, f. 396. Që i kemi Kryezezët me këtë mbiemër na dëshmon edhe një dokument i mesit të shekullit XV. Më datë 18.03.1445 kemi: “…Të bijt e Medon Kryeziut marrin konqesionin e Kazenës…”, A.Q.SH., Fondi “Urdhëri Jezuit”, Zef Valentini, dosja 73, viti 1929. Shih dhe Shaban Sinani, Njëqindmijë referenca për kulturën shqiptare, në librin: Kështjella e Virtutit, Tiranë 2001, f.196].[7]; kur u ndanë si vëllazëri nga dera amë Buzëzezët. Nga këto kullota, disa iu shitën malësorëve të rrethinave të Terbunit në vitet e para të reformave turke, të shekullit XIX (Nikoll Lleshi: Gomsiçja në Histori e Etnologji ”Geer”, Tiranë 2001, f. 7v.) e disa u trashëguan nga një degëzim i hershëm i Zezajve, që sot mbajnë mbiemrin Laçaj. Në Pukë, në Mesjetë, ishte qendërbanimi (selia) e Zezajve, ku edhe sot, shihen edhe themelet e kishës së fisnikut Pal Ziu (Ziut) – (Xhamia e Pukës është ndërtuar, sipas traditës gojore dhe gjurmëve arkeologjike, mbi themelet e kishës së Pal e Boç Ziut). Zezajt i njohim si pjesëmarrës aktivë në Kuvendet Shqiptare në hierarkinë kishtare.[8] Këtë, Pal Ziun, dokumentacioni, por edhe tradita gojore, e njeh si rival e kundërshtar të derës princërore Dukagjini.[9]