shkëputje nga prozë urbane e bajram sefajt
një bukuroshe,
një kor nate, në kodër,
vidina, e hidhur
një plak i keq!
I
bukuroshja
Sa mirë sikur çdo rrëfim e kallëzim i mundshëm, të nis me bukuri e bukuroshe!
Ajo përnjëmend ishte pjesëtare e një familje të madhe kolonësh malazias që, në vitet e pesëdhjeta të shekullit të kaluar (cili ishte ai shekull!), me dhunë u instalua në katundin tonë të bukur, më shumë lule e diell. Me shumë cicërima zogjsh fluturakë, në pranverë. Me plotë gjelbërim e mugullim, me kallamishte të murrme, në verë. Me kolorit e ngjyra shumë, shkujdesshëm derdhur, në vjeshtë. Me pelerinë të bardhë borë, në dimër…
Shtëpia e familjes kolone të bukuroshes shtathedhur perri, jo rastësisht, zinte vend, në kindin më të hijshme të katundit tonë buzëdrinas. Mbi kodrinën e paktë hundështypur, rreth e rrotull mbytur në akacie, trungje blinishte e pemësh frutore, ndër më të llojllojshmet. Një copë parajse mbi tokë! Risk, si i zgjedhur dhe i ruajtur, apostafat për “vëllezërit e dashur”, (pushtues të egër), që do të vijnë kurdozot e do të dynden gjithandej Rrafshit të Dukagjinit njomak, të bukur, të lënduar, krahathatë e të pafat!
Nga dritaret e asaj shtëpie, me oda shumë, në një vështrim, ç’lirshëm, mund të shihej bjeshka e lartë, përherë plis-bardhë, nga gjiri së cilës kullon loti shekullor, uji shkumëbardhë i Drinit të Bardhë, kacavjerrë ujëvarën e rrjedhës së tij lozonjare…
Shumë shpesh, buzëmbrëmjeve verore, kur vapa thyhej bashkë me perëndimin e diellit, nga njëra nga ato dritare në muzg, dëgjohej zëri melankolik i Bukuroshes kur ia thoshte këngës së beqarisë. Kënga e saj plotë drithërimë vajtimi, ta këpuste shpirtin. Dy këmbët në dhé t’i shtinte. Pandehma se kënga e saj ishte gjëmë mbi një dashuri të parë e të pafat, të këputur në lak, që në lindjen e saj, braktisur e lënë diku matanë bjeshkëve të larta, varur mbi shkrepat e Malit të Zi, nuk ishte aspak e saktë. Hamendësim dhe supozim krejtësisht i gabuar, i lajthitur. Kolonja e bukur malazeze, po i këndonte, një moshatarit të saj vendas, një çunaku syshkruar e flokëdredhur, që sapo kishin filluar, si vijë hollë, t’i djersijnë gjurmët e mustaqeve, poshtë hundës së drejtë e të bukur që, fytyrës se tij prej çunaku jepnin pamje engjëllore.
Shenjat e para të asaj dashurie të çiltër që e pastër, e magjike që po lindte midis dy rinjve, midis një vajze të re e të bukur, të prindërve kolonë malazias dhe një djaloshi të ri shqiptar, u shfaq (u vërejt) krejt rastësisht. Një ditë vere me vapë nën hijen e Arrës së Madhe, përmes tasit të ujit të cilin ua shërbente argatëve prashitës në arën misërishte, që deri dje, ishte pronë e prindërve të të riut shqiptar. Frik, brenda natës, ishte bërë pronë e okupuesve kolonizatorëve. Prindërve të Bukuroshes. (Praktikisht kështu ngjante në tëre hapësirën e territorit të Rrafshit të Dukagjinit, gjithandej nga ishin “mbjellë” kolonët malazias).
Përmes atij tasi të vocërr, që bukuroshja shërbente të gjithë prashitësit në arën e “saj”, gjatë pushimit të shkurtër nën hijen e Arrës së Madhe, çunakut syshkruar, orë e çast ia mbushte atë tas me ujë, etjen në vapë për t’ia shuar, apo në zemrën e tij të fuste flakë dashurie, që as ujërat e lumenjve, deteve dhe oqeaneve, kurrë, nuk ta shuanin…
Kur orgjitë fashiste, të netëve me vapë mekeshin sadopak, e këngës ia thoshte Bukuroshja, bashkë me të, thua se në kor, këndonte e tërë fusha, tërë katundi, të gjithë kulmet e shtëpive, oxhakët, kopshtet. pemishtet, rrugët, kaçubat e malet…bashkë!
Ajo i këndonte dashurisë e jo urrejtjes!
I këndonte dashurisë midis dy shpirtrave të ri të ri e të çiltër. Dashurisë midis një vajze Bukuroshe kolone dhe një djaloshi Bukurosh vendas. Po të ngjante edhe sprova më e vogël që këto dy krijesa të pafajshme t’i bashkojnë zemrat e tyre, me siguri se do të lindte një baladë, made in (open) Ballkan, kushedi sa herë më fuqishme, shumë herë më tragjike së që është e njohura tragjedi shekspiriane “Romeo dhe Zhulieta”e Padovës.
*
Shumë vjet më vonë, kur bukuroshja kishte kapërcyer male e shkrepa dhe ishte kthyer andej nga kishte ardhur, në Mal të Zi, kur ishte zvetënuar, kur digjej e plakej në vetmi, nga malli i dashurisë, në anën tjetër, shqiptari sikur, edhe sot e kësaj dite, dëgjonte akordet e këngës saj. Atë këngë elegjiake të saj, tash ia derdhte në vesh shushurima e gjetheve në rënie vjeshte. Gjethet ia shfaqnin, si fantazmë birat e gardhit, kaçubat e ferrat me gjemba rrugës nga kalonte netëve, i vetmuar…
Shpresë do t’ia ngjet emrin të vetmes vajzë që kishte, në shenj kujtimi e nderimi të përjetshëm ndaj kolonës bukuroshe Nada, që s’e pat as nuk do ta ketë kurrë, pos në ëndrrat turbulluese, mashtruese e ankthe…
II
kori…
Në çastin kur kodrën, (kodër – emër, simbol, metaforë…, aq e shpeshtë në poezinë e poetit të njohur italian, Cesare Pavese!), si vetull gajtan, e hijshme si nuse, e mbështillte petku i murrmë i natës së zezë, në shtëpinë e madhe që, jo fort moti, ishte godina madhështore e pasanikut më të kamur në fshatin tonë, në të cilën tashmë ishin instaluar kolonët pushtues malazias, sipas një orari, riti e ritmi të caktuar misterioz, rreth një tryeze të madhe, të ngarkuar me pula e gjela, me ndonjë krye thiu të pjekur, më damixhanë plotë raki rrushi e raki kumbullash, (rrush e kumbulla bashkë!), pothuaj se, natë për natë, mbrëmja niste gëzueshëm e hareshëm. Si të kremtohej e festohej ndonjë fitore e shtrenjtë dhe e shenjtë ngadhënjyese e fitimtare! Kremtoheshin ditët e para triumfuese të kolonializmit. Të vendosjes, instalimit të kolonëve malazez në këtë krah të bukur të Dukagjinit, që shquhet për bukuritë e rralla dhe të mrekullueshme natyrore.
Hareja fillonte mirë e qetë. Mund të thuhej se, me marifet fillonte. Me muzikë të prajshme e vallëzim të prajshëm. Por, sa më shpejt shternin damixhanat, me raki e vërë, situata ndërronte, prishej, eskalonte e degradohej. Pëlcite euforia, shqyhej shamia… Muzika merrte hov e çartej krejt. Vallëzimi bëhej gjithnjë e me i ç’thurur, gjithnjë e më agresiv (nuk dihej kush këndin…!). Kënga gjithnjë e më shumë e shpejtë merrte ngjyrë të zezë nacionaliste e shoviniste. Shqiptarët e shkretë përqesheshin, zhyteshin e përlloçeshin me ngjyrat më të ndyra, sikur ata vetë ishin fajtorë për ardhjen e kolonëve në trojet e tyre!
Situata bëhej gjithnjë e më rëndë kur kolonëve u vinin mysafirë, po ashtu kolonë, nga vise të ndryshme të Dukagjinit…
Dëliri, ç’thurja e rrënimi gradual, niste me çeljen e damixhanës së dytë, të tretës, të dhjetës…, nuk ndalej por, përkundrazi, merrte hov e impulse të reja. Kur dehja zinte nivelet e gati-gati të delirium tremens-it (gjendje që mund përfundojë, herë-herë edhe me fatalitet!). Për fat kjo nuk ngjante shpesh, pos në raste kur nga atje larg, për t’i vizituar dhe garantuar kolonët se “as qime floku nga koka, s’guxon t’u mungon”, vinin mysafirë të lartë, gjithnjë shoqëruar nga funksionarë të lartë vendas dhe lakej të tjerë, shqiptarë pa fije kurrizi mbi shpinë as kurrfarë rëndësie, që gjendeshin aty për formalitet, sa për sy e faqe!
Në të tilla raste, gjithçka shpërfytyrohej e rrënohej. Situata dilte jashtë çdo kontrollit! Ec e ndale rrokullisjen e theqafjes së vallëzimit kuturu, pa rregull as harmoni kurrfarë, secili në llogari të vetë e për vete. E tillë ishte edhe kënga e tyre, (për)plot fjalë denigruese e poshtëruese, në adresë të vendasve shqiptarë. Të urtë e të pafajshëm.
Në këngët e kolonëve plot urrejtje e smirë, dallohej edhe ndonjë i zë i çjerrë i ndonjë femre kolonje, ndonjë sorre plakë nga familja e shpendkeqeve të zeza. Ato ishin të thata, si qyqe në gardh…
Plaku i keq, shtërrban, belban e mjeran, Xhuraq, mbytur në pusin e rakisë, që në fillim të “dasmës”, me zë të lodhur e të shterë, mezi gjuante ndonjë fjalë të pistë, si “xhevahir”, për të plotësuar mozaikun famëkeq që tirrej aq shpesh, në ato net terri e zie.
Bukuroshja nuk shihej asgjëkund. Ngujohej në kullën e heshtjes.
Kur pushonte zallamahia e stuhisë së çmendur të bashkëkombësve të saj kolonë, ajo dilte në dritaren e shtëpisë së saj dhe ia thoshte këngës melankolike e paqësore, kushtuar një dashurie të ndaluar, të pafat dhe kurrë të parealizuar, ashtu siç ndodhë gjithmonë me dashuritë e mëdha…
III
vidina…
Sado që kryeneçësia, rebelimi dhe naiviteti i fëmijës së ngjallur në mua, merr turr të flas, ç’është një e keqe mbi personazhin e radhës se kolonëve, në mesjetën dhe në kujtesën tonë, përvoja, tuta dhe eksperienca e hidhur jetësore, ma dikton të kundërtën. Lë anash, mos aman, hiqu saj, sa më larg të keqes aq më rehat e qetë. Nuk thotë kotë një mençuri e lashtë e etnisë tonë: të keqit, edhe për së vdekuri, ia sheh sherrin!
Në këtë kontekst, nisur nga përvoja dhe droja e hidhur, personazhit të radhës ia ndërroj e modifikoj emrin, Vidina e emërtoj, ndonëse emrin dhe mbiemrin ia di mirë, përmendësh ia di dhe nuk do t’ia harroj kurrë. Krejt çka mund të thuhet këtu e, më këtë rast, kap pamjen e jashtme të saj. Ishte e vogël, sa një gogël. Një grusht njeri. Sherrin e kishte të madh. Nuk thuhet kot e pa mbështetje logjike se një lugë helm mjafton që helmohen krejt banorët e një lagjeje të qytetit të madh, një lugë helm mjafton për të helmuar banorët e një katundi të tërë. Thoshin se ka vrarë, me dorën e vet ka ekzekutuar, njerëz të pafajshëm! (Shuaj, hesht, këto fjalë, mbuloi me dhé të zi, ashtu sikurse me dhé të zi janë mbuluar dhjetëra e dhjetëra viktima të pafajshme deri me sot!).
Turpin e imtë e, mëkatet e mëdha dhe të llahtarshme, Vidina i mbulonte me pallton prej rripi, të gjatë deri në thembra të këmbëve. Në brez barte një revolver automatik, të shpejt e, kurdoherë të gatshëm për reagim. Poshtë brezit, mes këmbeve të shkurta e të thata, nuk kishte gjë tjetër, pos një vrime të stërkequr, që s’i hynte në punë për tjetër gjë, pos kur i p’shtonte shurra…
IV
plaku…
Ashtu siç e kishte emrin, të çuditshëm, hiç të zakonshëm, të keq e të mallkuar, ethet në trup t’i shtinte, Xhuraq, aq e më e shëmtuar ishte pamja fizike e tij. Një plak i çalë, i krisur dhe i kërrusur, një grusht njeri që nga lindja e, veçmas tash, në moshë të shtyrë, moti kohë kandidat për jetë të përtejme, ishte i trishtueshëm fare. Fitohej përshtypja se as toka e zezë nuk e pranonte trupin e tij. Xhuraq ishte një ndër kolonët më të urryer në katundin tonë. Sabah e aksham, si me gojën e një gjarpri katil, villte urrejtje ndaj shqiptarëve të shkretë, kur ishin të detyruar, me zor, të duronin fyerjet dhe poshtërimet.
“Novoseljani, novoseljani, pogani narod, majku im poserem!”. (Novosellas, nnovosellas, milet i ndyrë, nënën ua dhjefsha!).
Kur pushonin orgjitë e natës, të korit kobzi mbi kodrinë, plaku i zi, Xhuraq, me sabah ulej galuc po në atë cung të zi dhe përjargte e mbllaçiste atë, të vetmen një fjali të pistë që shpirti i tij i zi, e dinte përmendesh!
Me këtë sharje, sa s’ka si behët më fyese, më shkatërruese e çnjerëzore, në buzë, është zhdukur nga kjo botë, malazezi kolonizator. Fiqiri gati imponon të thuash se ka cofur një qen plak, pa fije vesveseje së të vret mallkimi i mëkatit!
—————
(* Në sfond të gjithë kësaj, si motiv, shkas dhe shtytës, pizmosje, ngacmim, efekt frymëzues, magjepsje…, ishte romani i G. Mehmetajt, “Zogjtë e qyqes”. Përzemërsisht e falënderoj autorin e këtij romani të veçantë, që u shpall fitues i çmimit prestigjioz letrar “Kadare”, për vitin 2020 ).
(Prishtinë, verë 2022)
Loading…