Ymer Jaka
Në dosjen e ruajtur në Arkivin Kombëtar të Britanisë së Madhe gjendet një dokument me rëndësi të posaçme. Tri javë pas dënimit të Gani Kryeziut nga gjykata serbe, në letrën e datës 16 nëntor 1945, të nënshkruar nga Boksholli, drejtuar Forin Ofisit për ndërhyrje në të mirë të Gani Kryeziut, ndër të tjera ai shkruan:
«Më bën përshtypje edhe një arsye tjetër e cila do të ketë mundur ta shtyjë Titon t’ia marrë lirinë Gani Beut, që mund të lidhet me faktet vijuese:
Ju mund të mbani mend se një herë është raportuar që Titoja ka deklaruar se do të pajtohet lidhur me referendumin në rajonin e Kosovës, po qe se ajo do të mbetet në Shqipëri ose t’i rikthehet Jugosllavisë. Kur gjermanët u mundën, Titoja e ndryshoi këtë qëndrim dhe me sa duket e njoftoi Enver Hoxhën se Kosova duhet t’i mbetet Jugosllavisë, ashtu si kishte qenë para luftës.
Hoxha kurrë nuk ka pasur guxim t’ia japë këtë lajm popullit shqiptar. Mund të jetë kjo arsyeja përse Ganiu e nisi betejën “Kosova për shqiptarët”, ai mund ta kishte pasur shumicën e fshatarëve prapa tij, duke krijuar në këtë mënyrë mosmarrëveshje midis jugosllavëve dhe shqiptarëve».31
Sa na është e njohur, deri tani nuk është bërë fjalë për këtë deklaratë që i atribuohet Titos. Dokumenti në të cilin përmendet kjo deklaratë mban datën 16 nëntor 1945, pra është i një periudhe para se Titoja të takohej me Enver Hoxhën në Beograd, në vitin 1946, kur dihet se kur ky i fundit e ngriti çështjen e Kosovës, mori përgjigje nga Titoja se për këtë çështje nuk mund të diskutohej ngase do të haste në kundërshtimin e udhëheqësve serbë. Mbetet që historianët të cilët merren me studimin e kësaj periudhe të historisë sonë të bëjnë hulumtime lidhur me këtë pohim të një anëtari të misionit anglez në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Sa i përket Gani Kryeziut, si po del nga dokumentet e ruajtura në Arkivin Kombëtar të Britanisë së Madhe, qeveria britanike bëri orvatje energjike dhe të vazhdueshme për t’i dalë në ndihmë aleatit të saj në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, duke e ngritur çështjen e tij deri në shkallët më të larta të pushtetit jugosllav të asaj kohe, në takimet e zyrtarëve britanikë me zëvendës sekretarin e shtetit të Ministrisë së Punëve të Jashtme, Vlladimir Velebitin, me ministrin e Punëve të Jashtme, Ivan Shubashiqin dhe me vetë mareshalin Tito, mirëpo pushteti jugosllav te Gani Kryeziu shihte një armik të rrezikshëm, prandaj nuk lëshoi pe ndaj të gjitha trysnive britanike dhe ishte i vendosur jo vetëm të mos e lironte nga burgu, por as të mos e lëshonte të dilte i gjallë, ashtu si veproi.
Këto dokumente hedhin dritë për periudhën e fundit të jetës së Gani Kryeziut, për orvatjet e qeverisë britanike për t’i dalë në ndihmë, për ndërhyrjet e Said Kryeziut pranë autoriteve britanike për ta shpëtuar të vëllain nga vdekja dhe njëherësh nxjerrin në shesh karakterin e Lëvizjes Kryeziu, luftën e saj kundër nazifashizmit, synimin e saj për ta çliruar Kosovën nga zgjedha serbe dhe për bashkimin e saj me Shqipërinë.
Nga këto dokumente del se misionarët anglezë me të cilët bashkëpunoi Gani Kryeziu kishin mendim të lartë për personalitetin e tij, për bashkëpunimin e tij pa hile kundër nazifashizmit dhe se tek ai shihnin një atdhetar të paepur, i cili luftoi për lirinë e popullit të tij. Nuk ka dyshim se Gani Kryeziu nuk e pësoi fatin e të vëllait, Hasanit, dhe të 22 bashkëluftëtarëve të tyre, të cilët u vranë mizorisht në Hereç, për shkak të frikës nga rrjedhimet në marrëdhëniet që kishte në atë kohë Jugosllavia me Britaninë e Madhe, mirëpo megjithatë nuk mundi t’i shmangej burgosjes, dënimit dhe vdekjes në burg, me gjithë përpjekjet e vazhdueshme të qeverisë britanike për ta liruar nga burgu dhe për ta shpëtuar nga vdekja.
PËRKTHIMI I DOKUMENTIT 45545 NGA FRËNGJISHTJA
Duke iu përgjigjur Notës së Ambasadës Britanike të datës 19 dhjetor 1947 lidhur me amnistinë e Gani Kryeziut, Ministria e Punëve të Jashtme ka nderin t’ia bëjë të njohur Ambasadës se i lartpërmenduri është duke e vujatur ndëshkimin me të cilin është dënuar nga Gjykata kompetente ngase ka bashkëpunuar me armikun gjatë luftës. Duke qenë se kushtet për amnisti të parapara me ligj nuk janë plotësuar, Gani Kryeziu do të mbetet në burg deri sa ta përfundojë dënimin.
Ministria e Punëve të Jashtme e shfrytëzon këtë rast për t’ia përsëritur Ambasadës Britanike nderimet e veta të larta.
Beograd, 21 shkurt 1948
AMBASADËS BRITANIKE
BEOGRAD
Ref. Fo/371/72110 247765
31 Ref. Fo371/48110, 16.XI.1945.
