Shkruan: Xhevat Ukshini
Vitin e kaluar Shqipëria realizoi regjistrimin e radhës të popullsisë së saj, kurse Kosova në pjesën e parë të këtij viti. Në të dy shtetet tona kemi rënie të numrit të popullsisë. Deri në fillim të viteve 1990 gjithherë kemi pasur rritje të numrit të banorëve, një trend ngritjeje në gjithë rajonin, jo vetëm në Shqipëri e në arealin shqiptar, kurse në dy regjistrimet e popullsisë pas vitit 1990 në vazhdimësi popullsia e Shqipërisë dhe e Kosovës zvogëlohet si numër. Nuk po ndodh asgjë nga eksplodimi shqiptar që parashikonte propaganda kundërshqiptare serbe e viteve 1980. Përkundrazi. Shpjegimi i dukurisë është i thjeshtë dhe bindës: emigrimi i madh i popullsisë në Perëndim. Trendi është, pra, rënia e numri të popullsisë për shkak të lëvizjeve të forta migratore. Përsëri ky trend është i përgjithshëm, rajonal dhe jo specifik që ka të bëjë vetëm me shtetet tona në veçanti apo me shoqërinë shqiptare në përgjithësi.
Reagim alarmant brenda hapësirës shqiptare ndaj zvogëlimit të popullsisë nuk ka pasur, duke qenë se kjo rënie e numrit të popullsisë shqiptare për shkak të emigracionit si dukuri e gjithëpranishme ka qenë evidente. Ndryshe në Turqinë, që dikur ka sunduar në këto anë si perandori imperiale. Nostalgjia imperialiste apo humbja në peshë e faktorëve që i mundësojnë ndikim politik shtetit modern turk në Shqipërinë londineze ka të ngjarë të kenë qenë shtytjet kryesore për këtë shqetësim të elitave turke. Atje, në Turqi, nuk ka bërë shumë përshtypje rënia e përgjithshme e numrit të banorëve, por është regjistruar me brengosje të dukshme rënia drastike e numrit të besimtarëve myslimanë. Perceptimi, siç shihet, është selektiv. Sipas mediave turke rënia për gjysmë milioni e besimtarëve myslimanë në Shqipëri është një tregues për zhvillimet politike në vendin e shqiptarëve, zhvillime këto që nuk pëlqehen në Turqi. Shqiptarët thjesht trajtohen si objekt. Subjektiviteti i tyre shihet me dyshim. Për herë të parë në historinë e regjistrimeve të popullsisë kemi shifrën nën 50% të myslimanëve në shtetin shqiptar. Ndërsa në kohën e Zogut Shqipëria ishte rreth 70% myslimane, në vitin 2011 kjo shifër zvogëlohet në 58%, ndërkaq vitin e kaluar numri bie në 45% myslimanë sunit. Për mediat turke nuk ishte aq e rëndësishme rrethana se përqindja e besimtarëve të krishterë në dy konfesionet, katolike dhe ortodokse, gjithashtu shënoi rënie. Para disa ditësh në shtypin shqiptar u regjistrua një reagim i përfaqësuesëve të Kishës Autoqefale të Shqipërisë. Reagimi ishte jo fort i qartë, sepse në të thuhej se në bazë të librit të pagëzimeve numri i ortodoksëve na del më i madh se numri i regjistrimit të popullsisë. Në reagim përmendej edhe shifra e vitit 1937 prej 22 % të ortodoksëve. Atëbotë bashkësia fetare ortodokse ishte bashkësia e dytë për kah numri i besimtarëve, përqindja e ortodoksëve ishte më shumë se dyfishi i besimtarëve katolikë. Por koha ka ecur. Janë mbi 80 vjet në mes, kështu që shoqëria shqiptare ka ndryshuar në përbërësit e saj fetarë siç kanë ndryshuar edhe shoqëritë e tjera në Europë. Trendet mund të jenë të ndryshme, por ndryshimi nuk mund të mohohet. Ndaj këtyre ndryshimeve në parim nuk është rezistente as Turqia vetë. E tashmja jonë mund të bëhet e ardhmja e saj.
Shoqëria shqiptare ka ndryshuar me kalimin e kohës në përbërjen e saj. Ndryshimi është shenjë e jetës. Në kontekstin tonë arsyet janë historike. Dikur Shqipëria ishte një term gjeografik, sot është edhe një realitet shtetëror. Kushdo që ka të bëjë me Shqipërinë në kuptimin shtetësisë apo të etnisë, duhet të mësohet me faktin se shqiptarët janë protagonistë të fatit të tyre politik dhe kombëtar. Çdo ndryshim që bëhet në përputhje me këto zhvillime intrinzike duhet përshëndetur. Jo rastësisht filozofi i madh gjerman Immanuel Kant kërkonte që asnjë entitet të mos shihej thjesht si mjet, por edhe si qëllim në vetëvete. Edhe gjatë mesjetës kur kishte një luftë fetare në përmasa kontinentale, territori shqiptar i ka pasqyruar këto kundërshti të mëdha në kuptimin e ndarjes konfesionale brenda krishterimit . Por transformimet fetare duke filluar nga shekulli i XVII kanë qenë aq rrënjësore, sa kur flasim për ndryshimet fetare që pasqyrohen në përqindje të besimeve në Shqipëri nuk mund të mos nxirren në shesh si procese historike. Siç e dimë nga studimet e pakta historike në lidhje me historinë e islamit në kontekstin shqiptar, islami si fe e shqiptarëve paraqitet tek pas pushtimit osman të shekullit XV. Pikërisht në këtë shekull kemi epopenë e Gjergj Kastriotit-Skenderbeut që ka një rëndësi të madhe për sa i për ketë mos ndryshimit të besimit të popullsisë. Ruajtja e besimit ishte ruajtje e pavarësisë. Besimi i shqiptarëve sulmohej si një madhësi politike. Kadareja në romanin e tij „Rrethimi“ shkruan se pushtuesi të merrte qiellin, para se të merrte tokën. Besimi vetëm në një perspektivë reduksioniste mund të shihet si një madhësi e papërfillshme. Në realitet nuk ka qenë kurrë i tillë. Fillimisht myslimanë u bënë ata që kishin interesa e ambicie politike dhe ekonomike, dmth. princërit shqiptarë dhe shqiptarë të tjerë që donin të përfitonin nga rrethanat e reja në kuptimin e karrierës politike, ushtarake dhe administrative. Por ky numër ishte pothuajse i papërfillshëm. Turqit që e kishin themeluar perandorinë përbënin një pjesë shumë të vogël të popullsisë për të mundur të vetëm ta udhëhiqnin këtë supershtet, kështu që ata në njëfarë mënyre u treguan të gatshëm për „ta ndarë“ pushtetin me shqiptarët energjikë, por me një kusht largvajtës: ata të merreshin me formulimin e strategjisë politike dhe ushtarake të shtetit, kurse shqiptarët të angazhoheshin kryesisht në pushtetin ekzekutiv, dmth. në zbatimin e politikës që formulonin ata, dmth. shërbëtorë. Këtë ofertë e pranoi lobi shqiptar i jeniçerëve në kryeqytetin osman dhe ky konstelacion u ruajt megjithë relativizimin e faktorit shqiptar deri në fund në Perandorinë Osmane. Edhe pse në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit Mit’hat Pasha si politikan vizionar dhe me përvojë e pati pranuar kërkesën shqiptare për një shtet autonom shqiptar në kuadrin e Perandorisë Osmane, ky opsion kurrë nuk gjeti mbështetjen e duhur në Stamboll. Në momentin kur ky opsion politik u pranua në njëfarë mënyre nga shumica e politikbërësve në Turqi si e keqja e domosdoshme, në fillim të shekullit XX, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia i shpallën luftë Turqisë dhe kështu nuk u bë realitet kjo mundësi për një shtet shqiptar brenda Perandorisë Osmane.
Në transformin fetar në hapësirën shqiptare një rol të madh kanë luajtur fëmijtë shqiptarë që merreshin qysh në vegjëli nga administrata turke përmes devshirmesë si haraç i gjakut, jeniçerët. Fëmijët e tillë dërgoheshin në kryeqytetin osman, atje shkolloheshin dhe trajnoheshin për detyrat e tyre në ushtri dhe në administratë. Nga ky kontigjent fëmijtë shqiptarë u dalluan dhe pas njëfarë kohe arritën të kapin poste të larta në shtetin osman. Këta të rinjë shqiptarë ishin konvertuar tashmë në islam dhe, në mënyra të ndryshme, pas kthimit në atdhe, bënin trysni mbi bashkatdhetarët e tyre të krishterë. Ata ishin gjithmonë në rolin e ekzekutorëve, asnjëherë nënatë të ideatorëve. Strategjinë për islamizimin e përgatisnin zyrat e veçanta të shtetit osman ku shqiptarët nuk bënin pjesë, mirëpo pashallarët, bejlerët, agallarët e sundimtarë shqiptarë të ndryshëm ishin forca vendimtare në realizimin dhe zbatimin e këtyre politikave shtetërore. Islamizimi i shqiptarëve përmes shtrëngimit në periudhën e sundimit osman është një dukuri historike që nuk mund të injorohet nga asnjë historian i ndershëm. Faktet mund të transformohen në drejtimin që do interpretuesi vetëm përmes mitologjisë. Megjithë interferimin e pushtetit politik në punët e fesë, islami asnjëherë nuk arriti të stabilizohet si dukuri intrinzike në hapësirën tonë. Ky besim mbeti i varur nga konjunkturat politike në Perandorinë Osmane, në Ballkan dhe në Europë.
Laramanizmi, gjurmët e të cilit i ndeshim ende sot në Kosovë, dëshmon për një trysni të madhe mbi popullsinë katolike shqiptare për t‘u konvertuar në islam. Martirët e Karadakut e ilustron këtë politikë represive osmane, mirëpo në historiografinë shqiptare ende këto probleme nuk janë vendosur në qendër të vëmendjes së studimeve tona. Arsyetimet për këtë abstinencë studimesh janë me të vërtetë banale. Në arkivat francezë nuk mungojnë të dhënat për këtë trysni që ishte projektuar në Stamboll dhe orientohej vetëm kundër fshatrave ku jetonin shqiptarët katolikë, pra kundër shqiptarëve në Stubëll, Vërnakollë, Binçë dhe Terziaj, në ndërkohë që Letnica që mbizotërohej nga katolikët kroat kursehej sikundër edhe katundet Gërçar dhe Vërboc me popullsi ortodokse serbe. Katolikët shqiptarë ishin pakicë në raport me shqiptarët e tjerë të konvertuar në islam dhe nuk kishin bërë asgjë që ta provokonte reagimin e ashpër të shtetit turk ndaj tyre. Shkurt, nuk kishte asnjë arsye politike për këtë politikë të dhunës. Historiografia jonë nuk është marrë fare me këtë problem. Përse? Prirja për shpjegim ideologjik të gjërave nuk i përballon dot kohës. Në shkencë nuk ka tabu. Secili brez e ka të drejtën për interpretim të fakteve historike. Por, së pari, këto fakte duhet të konstatohen. Zhbërja e tyre për shkak të frikës se ato mund të kenë një interpretim të ri, nuk është strategji e mirë. Sundimi osman, sado që kjo nuk mund t’i pëlqej dikujt, nuk ishte një dukuri idilike që mund të shpjegohet me terma si bashkëqeverisja, etj. Ai ishte i egër, brutal. Sunduesit shqiptarë kishin aq pushtet sa për të ndëshkuar shqiptarët e tjerë, por kurrë për t‘i mbrojtur ata nga arbitrariteti i shtetit. Ata, për të treguar besnikëri ndaj osmanëve, jo vetëm fenë, por edhe gjuhën shqipe e kishin braktisur. Zyrtarët shqiptarë të shtetit flisnin turqisht në shtëpi. Këtë gjë e bënin, bie fjala, Gjinollët që e themeluan qytetin e Gjilanit. Kjo familje feudale shqiptare me pushtet të madh ishte e pamëshirshme me shqiptarët që s‘e kishin ndërmend ta pranonin islamin si fenë e vetme të tyre, por pranonin vetëm aq elementë të tij sa për të thënë se gatishmëria për përshtatje ekzistonte, por, në anën tjetër, këta shqiptarë praktikonin fenë e parë në shtëpi dhe në vendlindje. Lëvozhga kombëtare shqiptare ishte dëmtuar rëndë, shqiptarët përpiqeshin të ruanin bërthamën, e cila ishte zvogëluar shumë në ndërkohë, por s’ishte zhdukur. Kjo rrethanë e shtyri pushtetmbajtësit dhe ideologët e shtetit për një aksion ndëshkues të pamotivuar me asgjë reale, por thjesht për shkak të ideologjisë kundërshqiptare. Vargani i shqiptarëve që dëboheshin në pjesën aziatike të Perandorisë Osmane ishte i madh. Shqiptarët katolikë nuk përbënin përqindje të madhe të popullsisë, por ata nuk duhej t’u kujtonin shqiptarëve të tjerë të konvertuar asgjë për të kaluarën e tyre. Si masë ata nuk përbënin rrezik, si kujtesë, si embrion po. Ky duhet të ketë qenë kalkulimi i ideologëve turq në Stamboll, prej të cilëve i merrnin urdhërat pushtetarët lokalë ku bënin pjesë edhe Gjinollët e korruptuar. Në shekullin XIX ekzistonte tashmë një shtet si mbrojtës i katolikëve: Austro-Hungaria. Dhe Europa reagoi ndaj këtij represioni, konkretisht Franca. Shqiptarët e deportuar në Azinë osmane u rikthyen në vendlindje, por numri i kthyerëve ishte zvogëluar shumë, për arsye se një pjesë e të dëbuarëve kishin vdekur udhës për shkak të marrshit të gjatë dhe kushteve të këqia të strehimit në këtë rrugëtim të gjatë. Ndëshkimi turk ishte realitet, sikundër edhe triumfi shqiptar.
Në studimet e Petrika Thëngjillit për këtë problem ne hasim në fakte rrëqethëse. Ndoshta qëllimisht nuk studiohet kjo çështje. Faktet do të prodhonin fakte të reja që dikush s‘i do. Studiuesi serb Darko Tanasković ka shkruar para ca kohësh se „largimi i shqiptarëve nga islami e ndryshon plotësisht lojën në Ballkan.“ Islami është kthyer në madhësi politike që nuk duhet të ndikohet nga shqiptarët. Drejtpeshimet rajonale, sipas Tanasković-it, mund të ruhen vetëm nëse shqiptarët trajtohen si objekt dhe jo si subjekt i fatit të tyre.
