Gani Mehmetaj: Muri i heshtës, botim i Uetpressit, Tiranë (2024)
Shkruan: Sadete Hiseni (France)
Duke lexuar Murin e Heshtjes të Gani Mehmetajt, pyetja që lind natyrshëm nuk është vetëm cilin mur e gërvisht kjo vepër, por sa thellë futet ajo në plagët që ende kullojnë brenda nesh. Sepse ky mur nuk është prej guri as prej betoni; ai nuk ngrihet në sheshe dhe nuk shembet me çekan. Ky është një mur që rritet ngadalë, tinëzisht futet në ndërdijen e brezave si diçka e përjetuar rëndë, shumë rëndë!
Muret fizike janë të dukshme: i sheh, i prek, i shmang ose i rrëzon. Por muret që trajton Mehmetaj janë të padukshme dhe, pikërisht për këtë arsye, janë më të pamëshirshme. Ato jetojnë në mendje, në kujtesë, në ndërgjegje. Janë mure heshtjeje që na mbyllin gojën kur duhet të flasim; mure emrash, lista kërkimesh, varre, mure ndarjesh morale e etnike që na bëjnë të shohim tjetrin si kërcënim jo vetëm i së shkuarës, por edhe i së ardhmes, e pikërisht kjo është e frikshme.
Qysh në faqet e para, shkrimtari nuk humb kohë me metafora të zbukuruara; ai ndërton disa personazhe që vetë janë bërë ndërtues muresh. Jo arkitektë, por funksionarë të rendit të ri; jo muratorë, por ideologë. Një grup ardhacak, i mbështetur nga pushteti komunist, vendos ligje, norma dhe hierarki, duke e shndërruar dominimin në rregull dhe dhunën në administratë. Ky grup nuk ka rrënjë në tokë, por ka vulën e pushtetit, dhe kjo mjafton për të ngritur mure.
Nga ana tjetër qëndron komuniteti autokton, i lidhur me vendin jo vetëm fizikisht, por edhe përmes kujtesës, gjuhës dhe përjetimeve traumatike. Është një komunitet që ka kaluar tmerre pikërisht nga i njëjti grupacion që tani paraqitet si bartës i rendit të ri. Prandaj pranimi i komunizmit nuk është thjesht problem ideologjik; është dhimbje historike. Si mund të pranohet një rend që vjen me fytyrën e atij që dje ka djegur, përzënë, nënçmuar?
Këtu muri bëhet i shumëfishtë: mur midis të kaluarës dhe së tashmes, mur midis ligjit dhe drejtësisë, mur midis atij që sundon dhe atij që hesht sepse s’ka tjetër rrugë. Heshtja nuk është pajtim, por mbijetesë. Dhe pikërisht kjo heshtje e detyruar është muri më i rrezikshëm, sepse nuk shihet, nuk rrëzohet, por trashëgohet.
Mehmetaj duket sikur shkruan nga një plagë e hapur kolektive. Ai nuk akuzon drejtpërdrejt, por e lë murin të flasë vetë: përmes personazheve, përmes rendit artificial, përmes ndarjeve që legalizohen. Muri i Heshtjes nuk është vetëm një roman për një periudhë politike; është dëshmi se si pushteti, kur bashkohet me etninë dhe ideologjinë, di të ndërtojë mure që zgjasin më shumë se çdo regjim. Në këtë kuptim, muri që e ka prekur shkrimtarin nuk është jashtë tij. Është muri që ua ka prerë fjalën brezave të tërë. Dhe romani është përpjekje për ta çarë atë, qoftë edhe me një çarje të vogël, sa për të hyrë drita. Personazhet e Gani Mehmetajt jo vetëm që i ndiejmë thellë në qenien e tyre, por edhe i shohim: ata flasin, veprojnë, bëjnë edhe grimasa të vogla, ua shohim rrudhat, sytë e mbushur me dhimbje, heshtjet që peshojnë më shumë se fjalët. Janë personazhe që marrin mish e frymë, që nuk mbeten vetëm në faqet e librit, por kalojnë në përfytyrimin dhe ndjeshmërinë tonë. Në atë hapësirë të ngushtë ku komunitete të përziera jetonin të dënuara pranë njëra-tjetrës, respekti nuk buronte nga mirëkuptimi, por nga frika. Ligjin e bënte një komitet, kërbaçi i të cilit varej mbi kokat e të gjithëve. Kush binte në duart e tij, rrallëherë dilte i gjallë, e edhe më rrallë i pandryshuar. Mbi shpinën e një komuniteti të tërë luheshin lojëra të errëta politike: nënshtrimi, asimilimi, nënçmimi dhe, në fund, dëbimi i heshtur drejt emigracionit. Ishte një dhunë që nuk ushtrohej vetëm me grusht e armë, por edhe me ligje, me heshtje dhe me frikë të organizuar. Në një mjedis të tillë, të ushqyer me urrejtjen e atyre që ndiheshin të fortë, lindja e një dashurie dukej një akt çmendurie.
E megjithatë, pikërisht aty guxoi të lindë: një dashuri mes Gjinit, djalit të bukur shqiptar, dhe Milenës, serbes së bukur. Një ndjenjë e brishtë, që sfidonte jo vetëm kufijtë etnikë, por edhe muret e padukshme të ngritura nga pushteti. Por si mund të rritej një dashuri në një botë të indoktrinuar deri në palcë nga politika shfarosëse, kur vetë babai i Milenës ishte një polic famëkeq, duart e të cilit mbanin ende gjurmët e dhunës mbi bashkëkombësit e Gjinit? Dashuria e tyre rritej nën hijen e frikës, si një lule e egër mes gurëve, e destinuar të lëndohej dhe të mbytej në kohë!
Zef Pëllumbi pati një moto që e shndërroi në libër: “jeto për me kallëzue”. Ndërsa Ganiu shkruan për të mos harruar. Kjo, për mua, është tepër interesante dhe thelbësore. Sepse ja që ka një gjë, apo shumë gjëra, që ne ua lamë kohës, derisa koha i mbështjell me harresë, e pluhuri i viteve i kthen në blozë. Në këtë proces zhvishet njeriu, shkrihet si kripa në ujë dhe humbet një kontinuitet, jo vetëm i jetës individuale, por edhe i historisë njerëzore.
Letërsia e Gani Mehmetajt i reziston pikërisht kësaj shkrirjeje. Ajo e ndal harresën, e sfidon kohën dhe e rikthen dinjitetin e kujtesës. Sepse letërsia, mbi të gjitha, është kjo: përqendrimi më i thellë i njerëzores, dëshmia e asaj që rrezikon të humbasë, por që ende mund të shpëtohet përmes fjalës së shkruar. Në këtë kuptim, romani i Gani Mehmetajt nuk është vetëm akt estetik, por edhe akt moral. Ai nuk i krijon personazhet për t’i zbukuruar apo për t’i përdorur si figura narrative, por për t’i ruajtur nga zhdukja.
Çdo rrudhë, çdo shikim i lodhur, çdo dhimbje e pashprehur është një thirrje kundër harresës kolektive. Sepse harresa nuk është neutrale: ajo fshin përgjegjësinë, zbeh të vërtetën dhe e bën njeriun të padukshëm. Personazhet e tij janë bartës të një kohe të rëndë, të një historie që shpesh është dashur të heshtë. Ata nuk bërtasin; ata rrinë, presin, kujtojnë. Dhe pikërisht në këtë qetësi të dhembshme qëndron forca e tyre.
Ganiu nuk shkruan për heronj monumentalë, por për njerëz të thjeshtë, të thyer, të asimiluar në mënyrën më të keqe dhe në mënyrat më tinzare të mundshme. Këtu qëndron edhe dallimi i thellë mes “të kallëzuarit” dhe “të mos harruarit”. Të kallëzosh është të rrëfesh një përvojë; të mos harrosh është ta mbash gjallë atë përvojë në vetëdijen e brezave. Letërsia e tij nuk kërkon vetëm vëmendje, por ndërgjegje. Ajo na kujton se, nëse nuk shkruajmë, nëse nuk i japim formë kujtesës, koha do të bëjë punën e vet: do t’i bluajë njerëzit, do t’i barazojë dhimbjet dhe do ta shndërrojë historinë në hi.
Prandaj kjo letërsi nuk është vetëm për t’u lexuar, por për t’u bartur. Ajo kërkon lexues që nuk kalon shpejt faqen, por ndalet, sheh dhe ndien. Sepse aty, në atë ndalesë të vogël, letërsia e përmbush misionin e saj më të lartë: të mbrojë njerëzoren nga zhdukja. Si lexuese e veprave të tjera të tij, më bën për vete narrativa dhe mënyra se si ndërtohen personazhet.
Ata flasin pothuajse si në teatër, secili në radhën e vet, me një ritëm që të jep ndjesinë e skenës së gjallë. Nëpërmjet dialogut, ata shfaqin jo vetëm mendimet, por edhe shenjat e trupit, gjuhën e zonës, mënyrën e të qenit, gjë që të bën të lexosh me kureshtje dhe vëmendje të shtuar. Zonja e Lleshit, gjyshja e Gjinit, boshnjaku, hebreu, Gjini, Milena, kolonët e favorizuar nga pushteti, në veprën e Mehmetajt nuk ka asgjë jashtë reales. Asnjë figurë nuk është e shpikur për efekt, asnjë ngjarje e sajuar për zbukurim.
Ajo që ai shkruan ka ndodhur, është përjetuar, është bartur në kujtesë. Letërsia e tij ecën mbi tokë konkrete, mbi histori të jetuara. Si lexuese që jam e lindur në atë mjedis, e ndiej këtë edhe më thellë. I njoh zërat, i njoh heshtjet, i njoh mënyrat e të folurit dhe të të menduarit. Por forca e kësaj letërsie nuk qëndron vetëm këtu. Edhe një lexues që nuk ka jetuar kurrë në atë mjedis do t’i shihte qartë gjyshën, Zonjën e Lleshit, Gjinin, Besën, Milenën. Do t’i shihte, sepse janë të ndërtuar me vërtetësi njerëzore, me detaje që i bëjnë universale. Kjo është meritë e një narrative që nuk imiton jetën, por e bart atë. Një letërsi që nuk i shpjegon personazhet, por i lë të flasin vetë, me trupin, me gjuhën dhe me plagët e tyre.
Dhe pikërisht aty, në këtë besnikëri ndaj jetës, qëndron fuqia e romanit të Gani Mehmetajt. Në kapitullin e fundit, Gani Mehmetaj, një shkrimtar mjeshtër i jashtëzakonshëm i rrëfimit skenik, nuk ka për qëllim ta tronditë lexuesin deri në atë shkallë sa t’i shkaktojë pagjumësi apo ankth. Ai nuk kërkon sensacionin e dhimbjes së tepruar, as dramatizimin e qëllimshëm të plagëve. Përkundrazi, ai qëndron besnik ndaj misionit të tij: bën thjesht dhe me ndershmëri detyrën e shkrimtarit, me të gjitha atributet që i ka formuar përvoja e tij edhe si gazetar. Rigjetja e dy të dashuruarve të dikurshëm, në rininë e hershme, nuk është thjesht një kthesë në jetën e Gjinit dhe Milenës; ajo trondit thellë edhe lexuesin. Të dy ecin mbi të njëjtën dhimbje-kërkim, pas atyre që nuk u gjetën kurrë. Të pagjeturit, të masakruarit, kanë lënë pas një heshtje të trashë, të rëndë, që u thellua në shpirtin e të mbijetuarve, duke u shndërruar në mur mes dy komuniteteve, një mur që ende reziston, i fortë, i ftohtë, gati i pakapërcyeshëm.
E megjithatë, ky libër guxon të hapë një çarje: vetë rigjetja e Gjinit dhe Milenës, ritakimi i dy personazheve, si thirrje për t’i rënë kokës atyre që i bënë ato krime. Ai hedh një hap përpara në ndërgjegjen e komunitetit tjetër, duke e ftuar të shohë, të ndiejë, të pranojë dhe, së paku, të kërkojë falje. Shkrimi i tij nuk është thirrje alarmi, por akt kujtese. Ai shkruan për të mos harruar, për të mos lejuar që koha të mbulojë me pluhur atë që ka ndodhur, atë që është përjetuar dhe paguar shtrenjtë. Ky qëndrim etik dhe njerëzor e shoqëron veprën e tij nga fillimi deri në fund, si një fije e padukshme, por e pathyeshme, që lidh faktin me ndjenjën, dëshminë me përgjegjësinë morale.
Te Mehmetaj, fjala nuk bërtet, por dëshmon. Nuk akuzon drejtpërdrejt, por kujton. Dhe pikërisht në këtë qetësi të matur, në këtë përmbajtje të vetëdijshme, qëndron forca e vërtetë e rrëfimit të tij: një shkrim që nuk synon të tronditë për një çast, por të mbetet gjatë në ndërgjegjen e lexuesit. Romani përfundon me familjen e mrekullueshme të Gjinit, gjë që, si lexues, të lehtëson dhe tregon forcën e njeriut të rritur në atë mjedis, me një kulturë të fortë autoktone që e përcjell te fëmijët e tij!
15/12/25
SADETE HISENI
