Jusuf Buxhovi
- Intervistë ekskluzive e Drinit me Jusuf Buxhovin, historianin dhe shkrimtarin nga Prishtina.
Drini: I nderuar Jusuf , ju tashmë me veprën tuaj të madhe në fushën e historiografisë, duke botuar shumë vepra ku i trajtoni ngjarjet në periudhat e ndryshme historike nëpër të cilat ka kaluar populli shqiptar, keni sjellë një frymë të re në rivlerësimin e historisë kombëtare në raport me pushtuesit e ndryshëm dhe historiografinë e tyre si dhe në raport me historiografinë shqiptare. Kur tashmë keni një vepër tejet voluminoze historike pas vetës, shtrohet pyetja: Kur u binde se historia jonë nuk është shkruar mirë dhe me parametrat e duhur shkencor? Kur u binde se duhej ti hyje një pune aq të madhe , aq ambicioze dhe aq sfiduese dhe cilat ishin arsyet kryesore për punën e tillë aq voluminoze, aq të vyer dhe sqaruese?
Jusuf Buxhovi: Se historia jonë fshihej qëllimisht dhe nënçmohej, pata rast ta kuptoj qysh në klasën e tretë fillore (në vitin 1955), kur në tekstin e historisë (një përkthim i historisë së “popujve të Jugosllavisë”), thuhej se “të parët tanë janë sllavët”. Mësuesi ynë, që e dinte se kjo ka të bëjë me serbët, kroatët dhe të tjerët, por që qëllimisht ishte përkufizuar edhe për të tjerët (shqiptarët, hungarezët, rumunët), përpiqej disi që të na bënte me dije se shqiptarët nuk janë sllavë, por që kjo “pritet të sqarohet në tekstet e ardhshme”. Natyrisht se ky “korrigjim” ndodhi pas pesë vitesh me një tekst te hartuar nga Nikolla Ivanaj dhe Ali Hadri. Aty, për herë të parë thuhej se “të parët e shqiptarëve janë ilirët”. Formulimi i tillë që hyri në tekstet e historisë së shkollave fillore dhe të mesme në fillim të viteve të gjashtëdhjeta, nuk e ndryshoi përshtypjen time se historia jonë fshihej ose interpretohej në përputhje me kriteret ideologjike dhe veçmas ato që ia kishte përcaktuar historiografia e Beogradit, ku përkatësia ilire e shqiptarëve shfaqej e mjegulluar, ku gjuha shqipe ishte një amallgam i ndikimeve të gjuhëve të tjera, pra si e arnuar, ndërkohë që autoktonia jonë në mesjetë dhe këndej, shfaqej jashtë ndërlidhjes me antikitetin, si një popull endacak, i ardhur, pjesërisht në shekullin XIII nga Kaukazi dhe me të madhe pas pushtimeve osmane, pra në shekullin XV për t’i plotësuar hapësirat etnike “të serbëve të përzënë nga osmanët”!Diskursi “i shqiptarëve ardhacak” në mesjetë ishte dominues në të gjitha tekstet e historiografisë serbe. Si i tillë duhej të arsyetonte të ashtuquajturin shtet mesjetar serb me qendër në Kosovë si dhe kishën ortodokse serbe, po ashtu me qendër në Kosovë. Kësaj i ndihmoi miti i betejës së Kosovës “midis serbëve dhe osmanëve” e vitit 1389, që u bë përcaktues i hegjemonizmit serbomadh në rrethanat e Krizës Lindore, ku shqiptarët duhej të përjashtoheshin historikisht, kulturalisht, etnikisht nga përkatësia e botës perëndimore dhe e qytetërimit europian, madje me hipotekën e “mbetjeve osmane” dhe “zullumçarëve të krishterimit”!E gjitha, pra, më shtyri, nga mesi i viteve të shtatëdhjeta, duke i vazhduar studimet posdiplomike në katedrën e Historisë së Universiteti të Kosovës, t’i rrekëm studimeve historiografike. Meqë, asokohe punoja si korrespodent i gazetës “Rilindja” në Bon, u përcaktova për temën e magjistraturës “Lidhja Shqiptare në dokumentet gjermane”. Në vitin 1979, në saje të një pune intensive katërvjeçare në Arkivin Politik të Ministrisë së Jashtme Gjermane në Bon, e përfundova temën e magjistraturës. Magjistratura ime u shoqërua edhe me të gjitha aktet origjinale të Kongresit, të cilat u përfshinë në një botim të veçantë si përmbledhje dokumentesh në tri gjuhë: frëngjisht, gjermanisht dhe shqip. Asokohe, meqë mora si temë doktoranture Kongresin e Berlinit dhe çështjen shqiptare, iu rreka punës për thellimin në këtë problematikë të përfshirë në kuadër të Krizës Lindore, me theks të veçantë të pasqyrimit të saj si lëvizjet për autonomi nga viti 1878 e deri te ngjarjet që përfunduan me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, të cunguar me vendimet e Konferencës së Londrës të gushtit të vitit 1913.Natyrisht se puna ime si e tillë, metodologjikisht është ndikuar nga dy faktorë tejet të rëndësishëm: në njërën anë nga rënia e diktaturës komuniste në Shqipëri, me çka bie edhe diktati ideologjik që ka përcaktuar kornizat e njohura vlerësuese, dhe në tjetrën, nga realitetet që solli rrënimi i ish Jugosllavisë, kur Kosova, fillimisht me Deklaratën e Pavarësisë së 2 korrikut 1990 u shkëput nga pushtimi serb dhe mandej, nga 12 qershori 1999 e deri më 17 shkurt 2008, ishte nën protektoratin ndërkombëtar, me çka u krijuan rrethanat e plota për t’u liruar nga diktati i historiografisë hegjemoniste serbe dhe diskursi i të ashtuquajturit “shtet mesjetar serb” në Kosovë si dhe Kishës Autoqefale Ortodokse Serbe në Kosovë nga shekulli XIII, kur një autonomi e përkohshme nga Peshkopata e Ohrit është shpallë “autoqefali kishtare serbe”, e cila do të fitohet pas tetë shekujsh, në vitin 1923.Në këto rrethana, pra, fillova punën në veprën “Kosova”, që fillimisht në vitin 2012 doli në tri vëllime (Antika, Mesjeta, Perandoria Osmane) për t’u plotësuar në pesë vëllime në vitin 2015 (Antika, Mesjeta, Perandoria Osmane, Kosova 1912-1945 dhe Kosova 1945-1999) dhe për t’u përfunduar në tetë vëllime në vitin 2018, ku përfshihen ngjarjet nga protektorati ndërkombëtar deri te pavarësia bashkë me të gjitha dokumentet e këtij procesi historik, nga ato të Kongresit të Berlinit e deri te aktet e Rambujesë, rezolutës 1244 si dhe dokumentet e bisedimeve të Vjenës 2004-2008 bashkë me Pakon e Ahtisarit.
Drini: Historiografia shqiptare në përgjithësi e ka pritur mirë veprën tënde përderisa në Kosovë është vërejtur një heshtje misterioze ndaj saj… Në të kundërtën opinioni publik i Kosovës e ka pritur mirë veprën tënde, gjë që vërtetohet nga ftesat e shumta që iu bëhen studiove televizive për të dhënë përgjigje të ndryshme për historinë. Pse mendoni historiografia e Kosovës, ajo institucionale, heshti ndaj kësaj vepre voluminoze që preku shumë tema ti quajmë tabu, veçmas atyre që e lirojnë nga diskursi ideologjik dhe diktati i historiografisë serbomadhe? Ku mund të jetë shkaku, arsyeja që mbase mund të lidhet edhe me faktin keni vënë në mëdyshje dhe sprovë punën e angazhimet e tyre?
Jusuf Buxhovi: Historiografia shqiptare, ajo institucionale në Shqipëri (Akademia e Shkencave, Akademia e Studimeve Albanologjike dhe Instituti i Historisë), fillimisht ka heshtur, përderisa është rrumbullakuar tërësia e veprës nga tre vëllime në vitin 2012 në tetë vëllime në vitin 2018. Pas përmbylljes së veprës, përkthimit të saj në anglisht në vitin 2014 si dhe depërtimit të saj në universitetet amerikane si literaturë alternative për historinë e Europës Juglindore, institucionet më të larta shkencore në Shqipëri (Akademia e Shkencave dhe Akademia e Studimeve Albanologjike), kanë filluar t’i kushtojnë vëmendje këtij projekti voluminoz. Pas disa prononcimeve pozitive të disa historianëve të njohur shqiptarë, vitin e kaluar, “Kosova” në tetë vëllime u promovua në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe ditë më vonë edhe në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë. Autorit iu bë pritje me dinjitet edhe në Akademinë e Studimeve Albanologjike në Tiranë dhe në Institutin e Historisë. Në promovimet në Akademinë e Shkencave në Tiranë dhe ai në Muzeun Historik Kombëtar, për veprën folën historianë, arkeologë, etnologë dhe filologë të njohur shqiptar, me ç’rast vepra u vlerësua madje “projekt madhor kombëtar” nga një historian i pavarur. Për herë të parë, akademikët shqiptarë pranuan se vepra “Kosova” në tetë vëllime, nëpërmes fokusimit tek mbretëria e Dardanisë, bashkë me mbretërinë e Dardanisë dhe atë të Epirit, paraqet epiqendrën e antikitetit, prej nga derivojnë perandoritë e njohura, e Romës dhe Bizantit si dhe qytetërimet që lidhen me helenizmin dhe më vonë te monoteizmit me krishterimin, përhapja e të cilit në pjesën Perëndimore kalon nëpër Ilirik. Në këtë mënyrë, siç e tha akademik Neritan Ceka, me këtë vepër, nga një historian alternativ (jashtë institucioneve), historiografia shqiptare, brenda dhe jashtë, përhapi një dimension të historisë jashtë diktatit të konceptit ideologjik dhe jashtë limiteve që ia kanë përcaktuar kornizat e huaja të shumtën antishkencore, ku ajo, nga antikiteti e këndej, është parë e fragmentarizuar dhe në margjina të proceseve shoqërore, politike e kulturore…Për ndryshim të qasjes vlerësuese ndaj këtij projekti nga institucionet shkencore shqiptare, në Kosovë, libri u prit shumë mirë nga opinioni publik (botimi në tre vëllime brenda një viti pati pesë botime, ndërsa botime në pesë vëllime tri botime e ai në tetë vëllime dy botime, me një tirazh prej dyzet mijë ekzemplarësh), por me heshtje dhe refuzim të pakuptueshëm nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Instituti i Historisë së Kosovës, Instituti Albanologjik si dhe Katedra e Historisë e Fakultetit Filozofik! Është e çuditshme se si këto institucione heshtën ndaj një projekti individual prej disa mija faqesh, edhe kur ai u përkthye në anglisht dhe iu hapën dyert anembanë instituteve shkencore dhe universitare amerikane, po edhe atyre turke, sllovene, kroate, austriake dhe të ndonjë vendi tjetër, ku u diskutua në nivelet më të larta shkencore dhe akademike dhe u vlerësua si vepra e parë që paraqet jo vetëm certifikatën historike të shtetit të Kosovës që lidhet me Dardaninë dhe rolin e saj në antikitet si qendër e botës pellazge-ilire, po edhe të një historie të Shqipërisë së natyrshme në kohë dhe hapësirë. Mbase kjo heshtje institucionale ndaj një autori të pavarur do të mund të arsyetohej disi, po qe se nga Instituti i Historisë së Kosovës dhe Instituti Albanologjik me mbi gjashtëdhjetë bashkëpunëtorë profesionist që marrin paga të majme, do ta kishim Historinë e Kosovës, apo të ngjashme, me kredibiliet shkencor, të përkthyer në anglisht dhe të pranishme në institutet dhe universitetet ndërkombëtare karshi librave botimeve të shumta nga historiografia serbe, ruse, greke, e të tjera, ku kemi një trajtim jo objektiv të historisë shqiptare në përputhje me projektet e njohura hegjemoniste të përjashtimit të tyre nga historia! Përkundrazi, Instituti i Historisë së Kosovës prej njëzet e sa vitesh, merr buxhet për hartimin e Historisë së Kosovës. Para katër vitesh Instituti doli me “premtimin” se në vitin 2019 do të botohet Historia e Kosovës në katër vëllime, ndonëse si kolektive. Por, deri më sot nuk u pa kjo “Histori”. Kjo hap dyshimin se klasa politike e Kosovës, për arsye të pashpjegueshme, nuk është e interesuar për Historinë e shtetit të Kosovës! Sepse, në të kundërtën, themeluesit dhe financuesit e këtyre institucioneve, do të mund t’i merrnin në përgjegjësi ato për vjeljen e buxhetit të Kosovës pa sjellë asnjë fryt pune! Kur shihet kjo zvarritje e “Historisë së Kosovës”, qoftë edhe si kolektive, fitohet përshtypja se institucionet tona shkencore kanë frikë të dalin me një botim integral, nga mungesa e profesionalizmit, e mbi të gjitha përballimi i diskursit ideologjik të cilit thuajse të gjithë i takojnë dhe diktatit të historiografisë serbomadhe (shtetit mesjetar serb dhe përvetësimi i krishterimit ortodoks nga kisha ortodokse serbe) me të cilin operojnë në vlerësimet e tyre për mesjetën, nga i cili assesi të lirohen ngaqë kjo kërkon punë, përkushtim, e mbi të gjitha, rishqyrtim të pikëpamjeve në veprat e tyre të lidhura me tituj, sado të pakta që janë! Sidoqoftë, uroj që shteti i Kosovës ta ketë edhe historinë institucionale me keredibilitet shkencor, meqë kjo do të ishte në të mirë të pozicionimit të tij shtet me tapi historike, shpirtërore dhe etnike, çfarë në të vërtetë i ka.
Drini: Historiografia serbe reagoi me të shpejtë. Akademia Serbe e Shkencave dhe e Arteve argumentet tuaja rreth asaj se dinastia e Rashës, nga autorë mesjetarë njihet si dinasti Tribale, ndërsa rasienët popull që ndërlidhen me Tribalët (nga autorët antik të pranuar si fis ilir të afërt me dardanët), është konvertuar në “shtet mesjetar”, u vlerësuan si “ pamflet nacionaliste” dhe “raciste” madje, meqë në këtë mënyrë thuhet, “mohohet historia e popullit serb dhe e shtetësia serbe!” Si e vlerësoni këtë nervozizëm?
Jusuf Buxhovi: Ishte i pritshëm një reagim i tillë. Sepse, Akademia Serbe e Shkencave dhe Arteve, që nga themelimi i saj nga fundi i shekullit XIX, bashkë me Kishën Ortodokse Serbe, ka qenë bartëse e ideologjisë serbomadhe. Ajo ka marrë pjesë drejtpërdrejt në hartimin e memorandumeve dhe projekteve hegjemoniste për krijimin e Serbisë së Madhe me anën e luftërave, ku gjenocidet dhe etnocide janë paraparë në hollësi të jenë në shërbim të saj. Historianët, gjuhëtarët, etnologët dhe të tjerët nga kjo Akademi kanë marrë përsipër detyra që shkencën ta përdorin për qëllime të tilla në mënyrë që t’i krijohet “platforma historike dhe shpirtërore” veprimeve që do të kthehen në programe shtetërore. Garashanini, Haxhivasilevi, mandej Cvijiqi, secili në pjesën e vetë, kanë vepruar që të paraqesin “dëshmi historike dhe kulturore” për “bashkimin e tokave serbe” në një shtet. Cvijiqi, vite para se të fillojnë luftërat ballkanike, ku Serbia do të pushtojë Kosovën dhe Maqedoninë, vizitoi Kosovën, Maqedoninë dhe një pjesë të Shqipërisë, me ç’rast, sllavofonët, kryesisht bullgarë, i paraqiti serbë, shqiptarët ortodoksë vllahë, ndërsa shqiptarët e besimit mysliman, i quajti “arnautësh” – sllavë të shqiptarizuar, fillimisht në turq e më vonë në shqiptarë! Rekomandimi i tij për politikën serbe ishte i qartë: aty ku shkel ushtria serbe, këta popuj të përzier gjuhësisht do të kthehen në serbë, pra “origjinës”! Gjë që kështu edhe do të ndodhë. Në vitin 1912, sapo ushtria serbe me luftë t’i pushtojë këto vise, sllavofonët do të konvertohen në serbë, ortodoksët shqiptarë – në serbë, ndërsa shqiptarët e besimit mysliman, një pjesë e mirë e tyre do të shpërngulen për në Turqi, një pjesë do të vriten mizorisht, ndërsa ata që mbetën do të shpallën “turq”.Natyrisht, se ballafaqime me një vepër të një autori shqiptar, e cila i qet në pah gënjeshtrat e historianëve, etnografëve, gjuhëtarëve dhe të tjerëve që kanë marrë pjesë në projektin e shpikjes së të ashtuquajturit shtet mesjetar serb me qendër në Kosovë dhe Maqedoni, me të cilat ata kanë krijuar një platformë antishekncore që ia kanë imponuar opinionit të jashtëm dhe sidomos atij jugosllav për mbi një shekulli, nuk do t’u pëlqejë akademikëve serbë, meqë kështu dhe në këtë mënyrë, në njërën anë, fillon “rebelimi” shkencor ndaj diktatit të historiografisë serbe që për mbi një shekull ka ushtruar ndaj historiografisë shqiptare, dhe në tjetrën anë, dalin në pah argumentet shkencore që mohojnë këto gënjeshtra me fakte të shumta nga burimet antike, nga mesjeta, veçmas nga autorë të rëndësishëm bizantinë, perandorët Porfirogentis (shek. X) dhe Kantakuzeni (Shek XIV). Te këta autorë dhe burime të ngjashme, rrënohen “atutë” e historiografisë serbe për Rashën e dinastisë Nemanjane “shtet mesjetar serb”, kur ky formacion feudal, si shumë të tjerë në Ilirik, në dokumentet meritore të kohës quhet “Rascia”, “Rasien” e diku, në kohën e ekspanzionit të saj gjatë Dushanit shënohet “Iliricum Magnum”. Autorët e rëndësishëm bizantinë, kronistë të Vatikanit dhe të tjerë, Rashën e quajnë Tribalia (sipas mbretërisë Tribale), ndërsa dinastinë Rasiane e quajnë dinasti Tribale. Perandori Kantakuzeni, në historinë e tij ndër më kredibilet e kohës, në 108 vende përmend termin tribal, Tribalia, zhupani tribal Nemanja. Si tribalë, shihen edhe shumë nga pasuesit e Nemanjave, Lazareviqet dhe Brankoviqët. Kronisti osman Kemal Pashazade, motrën e despotit Lazar, Marën, që iu dhurua sulltanit, e quan “princesha tribale”! Po ashtu, vilajeti i feudalit Vuk Brankoviq, po të ishte despot serb, siç pretendojnë historianët serbë nuk do të quehj “Vilajel Vlk” po “Vilajet i Serbisë”. Por, historianët serbë, që e dinë të vërtetën se aso kohe nuk kishte formacion politiko shoqëror Serbi, për t’ia krijuar hapësirën etnike shtetit serb të krijuar në shekullin XIX, u desh që dinastia rasiane fuqia e së cilës doli në pah pas kryqëzatës së katër (në vitin 1204) kur Hungarezëve dhe vendeve të tjera katolike europiane u duhej një despotat nga qendra e Ilirikut, si bërthamë në luftë kundër Bizantit të përzënë nga Kostandinopoja në Nike, për ta trashëguar ngrehinën në shembje të Bizantit. Dinastia Nemanjane që kishte lidhje të mira me papatin nga koha e Stefanit, ishte më se e përshtatshme për diç të tillë. Duke e ditë këtë fakt dhe, duke u shfrytëzuar përcaktimi i Dushanit për ortodoksinë me gjuhën liturgjike të sllavishtes së vjetër që dominonte në këtë pjesë, që i përshtatej Papatit për ta zvogëluar ndikimin e liturgjisë greke në hapësirën qendrore dhe jugore të Ilirikut (Dardani, Maqedoni dhe Epir), Akademia Serbe e Shkencave dhe të Arteve, Akademia Jugosllave e Shkencave dhe Arteve, nxituan që tribalët t’i konvertojnë në serb, ndërsa Nemanjajt në mbretër serbë! Madje, me këto falsifikime shkuan aq larg, saqë edhe vlerësimet e Herodotit rreth mbretërisë Tribale dhe cilësimit të saj si ilire, i quajtën “ngatërresa”!
Andaj, Akademikët serbë, nxituan me fushatën linçuese ndaj librit, në mënyrë që të pengonin pranimin e saj si një “çlirim” i historiografisë shqiptare nga diktati i historiografisë serbe. Por, nëpërmes shpifjeve dhe linçimeve, të ndikonin që kjo vepër të mos përkthehet në anglisht, siç ndodhi në vitin 2014 nga botuesi amerikan “Jalifat Publishing”, meqë depërtimi i saj në universitetet dhe institutet meritore shkencore amerikane, do t’u hapte telashe, nga shkaku se bota e lirë akademikë, respekton argumentin. Kjo u pa me të shpejtë, kur në disa universitete amerikane (në Çikago, Hjuston, Dallas, Harvard e të tjera) si dhe institute të historisë, në saje të argumenteve që sillen në “Kosova” rreth konvertimeve të tribalëve në serb si dhe mashtrimeve, si ato në veprën e historianit K. Novakoviq “Zakonik Stefana Dusana, cara srbskog” botim i vitin 1908, kur thotë se “nuk bëhet fjalë për Kanunin e Dushanit të shekullit XIV por për një sajesë të shekullit XIX nga bisedat me disa priftëri rus në Prizren, pas debateve që u hapen rreth këtyre çështjeve, këtyre veprave iu konstestua kredibiliteti shkencore!Por, nuk janë vetëm autorët bizantinë dhe dokumentet e shumta nga arkivat e Vatikanit, Raguzës, Venedikut, ato hungareze dhe të tjera që dekonspirojnë gënjeshtrën për shtetin e ashtuquajtur mesjetar serb. Janë edhe një mori dokumentesh të fabrikuara nga punëtoritë e kishës ortodokse serbe gjatë shekujve XVIII dhe XIX, atyre ruse si dhe të një pjese të shkollës sllaviste të Vjenës (nga Shafariku e deri te Jastrebovi), që dëshmojnë zejen e falsifikimit të dokumenteve kishtare, që u janë bërë atyre gjoja në emër të përpunimit dhe kompletimit nga klerikët që kanë pasë për detyrë që ato të rishkruhen në përputhje me konceptet hegjemoniste. Të tilla janë ato nga Hilandari, ku pjesa më e madhe e të ashtuquajturës literaturë haxhiografike, zhititë (rrëfimet), falsifikohen. Ndër këto falsifikime më flagrante shfaqen ato të Shën Savës dhe në përgjithësi zhititë (rrëfimet e priftërinjve) për dinastinë Nemanjane. Në saje të këtyre falsifikimeve kemi ristrukturimin e të ashtuquajturit shtet mesjetar serb i Perandorit Dushan nga K. Novakoviq, që ka shërbye si një dokument-themel. Të tilla janë edhe kristobulat e disa manastireve ortodokse, të përvetësuara si serbe, siç janë ato të Uroshit III nga viti 1330, të cilat, në botimin e Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve, në kuadër të “Dokumentet e vjetra mesjetare” paraqitet si “dokument, jo origjinal, por autentik me origjinalin”! Si mund të jetë një dokument autentik me origjinalin kur nuk dihet origjinali e as që jepet ndonjë sqarim për ekzistencën e tij! Për të qenë habia edhe më e madhe, kristobula e Uroshit III nga Deçani e viti 1330 në Paris shfaqet në katër versione! Pra, falsifikuesit nga punëtoritë e ndryshme nuk ia kanë dalë që t’i harmonizojnë qëndrimet. Çuditërisht, edhe përkundër këtij falsifikimi flagrant, bota shkencore nuk e ka kontestuar këtë dokument, gjë që tregon për ndikimin e madh të historiografisë serbe tek disa qendra botërore, siç është edhe ajo sllaviste e Vjenës, që ia kanë mbajtë ison falsifikimeve të saj. Ky dokument i falsifikuar, madje, nuk është kontestuar dhe vazhdon të citohet si meritor edhe nga shumë historian nga institutet shkencore në Prishtinë, Tiranë dhe Shkup!
Drini: Krahas gënjeshtrës për të ashtuquajturin shtet mesjetar serb, të identifikuar me Rashën tribale, që JU, në librin “Dardania – antika, mesjeta”, e lidhni me formacionet e pavarura feudale gjatë kohë së agonisë së Bizantit (nga kryqëzata e katër e këndej), siç ishin edhe Balshajt, Thopijat, Dukagjinët, Kastriotët dhe të tjerët, është ajo për Kishën Ortodokse Serbe në Mesjetë, si “autoqefale” (gjoja nga shekulli XIII) me të cilën kjo kishë ka përvetësuar krishterimin ortodoks në Dardani, të zyrtarizuar në shekullin IV nga perandori dardan Konstandin e Madh. Ky falsifikim historik, me dokumentin e Ahtisarit, ka ndikuar edhe realitetin politik të Kosovës, meqë sot manastiret kryesore të trashëgimisë ortodokse në Kosovë: Graçanica, Patriarkana e Pejës, Kisha e Deçanit dhe shumë e shumë të tjera të ngritura nga koha paleokristiane, faktikisht janë uzurpuar nga kjo kishë, meqë si “zona të veçanta”, praktikisht kanë tretmanin e eksterriatorialitetit. Me këtë lëshim të madh, politika e Kosovës, ia ka dhënë “tapitë” shpirtërore Serbisë, gjë që kulturalisht dhe historikisht “garantohet” prania e Serbisë në Kosovë! Në librin tuaj “Dardania”, ju keni sjellë një shtojcë, që demanton të ashtuquajturën kishë ortodokse serbe në Kosovë. Sa mund t’i ndihmojë kjo ndryshimit të paradigmës kur Serbia ia ka dalë që edhe në UNESCO ta “zyrtarizojë” këtë gënjeshtër?
Jusuf Buxhovi: Është shumë e vërtetë që gënjeshtra e parë, ajo e të ashtuquajturit shtet mesjetar serb në Kosovë të identitifikuar me Rashën Nemanjane, që si tribale, ndërlidhet me trashëgiminë ilire, nuk do të ishte gjithaqë e qëndrueshme pa shtyllën e dytë të “shtetësisë mesjetare” – kishën, si faktor që ka determinuar autonominë feudale në rrethanat e Bizantit, të cilat duhet kuptuar si pjesë e qeverisjes vendore vasale, ose të ngjashme në raport me pushtetin qendror. Nga ndarja e kishave në vitin 1054 në ritin lindor ( të Kostandinopojës ) dhe atë perëndimor (Vatikanit) , hapësira e Ilirikut, veçmas ajo e Dardanisë dhe e Maqedonisë, i është nënshtruar garës së ashpër të të dy kishave për hapësirë politike e zhvilluar pikërisht mbi feudet e pavarura. Vendet katolike të drejtuara nga Vatikani, kanë qenë të prira që feudet më të njohura, si ai i Rashës, Balshajve, Topijajve e të tjera, t’i përfshijnë në hapësirën e ndikimit të tyre, ndonëse administrativisht Iliriku ka qenë nën Bizantin ku kisha ortodokse ka pas shtrirje të gjerë, ndërsa ajo katolike, me përjashtim të bregdetit Adriatik dhe në një pjesë të Dardanisë (veriore) ka qenë në pakicë. Politika e Vatikanit, nga shekulli XII e këndej, ka bërë çmos që dinastinë e Rashës ta fusë në kuadër të ndikimit të vet, gjë që kjo edhe ka ndodhë, kur në vitin 1217 kemi edhe kurorëzimin e Stefan Nemanjës nga Vatikani! Por, me ndryshimin e raporteve politike, veçmas pas rrënimit të Perandorisë Katolike në Kostandinopojë të vendosur pas kryqëzatës së katërt, më 1204 e deri më 1257 kur Bizanti nga Nikeja do të rikthehet në Kostandinopojë, Patrikana e Zhiqës gëzoi një autonomi nga Peshkopata e Ohrit, mbikëqyrëses kryesore të ritit lindor, zhbëhet e ashtuquajtura “autonomi” që është shitur si “autoqefali”. Kjo madje, vërtetohet edhe nga shumë burime objektive serbe, të cilat, pranojnë se kisha ortodokse serbe, autoqefalinë e fiton, tetë shekuj më vonë, në vitin 1923, pasi të jetë themeluar Mbretëria Serbe-Kroate-Sllovene.Por, kompleksitetit i kësaj gënjeshtre të mbështetur mbi falsifikime ordinare, mund të ilustrohet me një fragment nga libri “Dardania – antika, mesjeta”, ku pasqyrohet falsifikimi i dokumenteve mesjetare si dhe të mashtrimeve për autoqefalisë e Kishës ortodokse serbe nga shekulli XIII.Pikënisja e demistifikimit të falsifikimit të dokumenteve jo rastësisht kërkon përqendrimin te faza e nxjerrjes së dokumenteve nga arkivat kishtare (të manastirit të Hilandarit në Malin e Shenjtë Atos të Greqisë, të Ohrit, Rashës, të Deçanit, të Graçanicës, të Pejës, të Zhiqes, të Tronoshës e të tjera), të mbikëqyrura nga Kisha Ortodokse Serbe nga koha e përvetësimit të tyre të njëanshëm si pjesë e trashëgimisë së përbashkët të krishterë të Dardanisë dhe të Maqedonisë, në menyrë që të përcillen edhe fazat e mëtutjeshme, që kanë të bëjnë me përpunimin dhe rishkrimin e tyre në emër të interpretimit si pjesë e përgatitjes për hulumtime të mëtutjeshme shkencore.Po qe se kjo veprimtari merret në shqyrtim sado në vija të trasha, atëherë shihet se i gjithë koncepti i falsifikimeve historike nis me çështjen e autoqefalisë së Kishës Ortodokse Serbe në vitin 1219 nga Shën Sava (zhupani Rastko) peshkop i kësaj kishe, që do të përfundojë “si i shenjt” në Hilandar, ndonëse ai titull pak më vonë do të anulohej. Në vazhdën e këtyre falsifikimeve dhe mashtrimeve, gjithsesi vend të rëndësishëm kanë edhe dokumentet tjera nga fondet kishtare, veçmas bulat (novelat), që flasin për pronat e kishave, po edhe për dhuratat nga feudalë të kohës, me të cilat pastaj, rikonstruktohet njëanshëm “shtetësia serbe” me “tapi autoktone mesjetare”. Shumë prej, tyre si do të shihet, prezantohen të rishkruara dhe të falsifikuara në disa versione, me ç’rast, nuk ngurrohet që mungesa e ndonjërës syresh, siç është rasti me Bulën e Manastirit të Deçanit nga viti 1330 të Stefan Uroshit II Milutinit, të pranohet se mungon origjinali, por që “kopja është besnike e origjinalit”!Këto mashtrime dhe të ngjashme, veçmas ato që kanë të bëjnë me “kombin” serb si dhe me mashtrimin për gjoja autoqefalinë e kishës ortodokse serbe me një vazhdimësi nga shekulli XIII, ndonëse e tillë do të pranohet në vitin 1923, dhe të shtetit serb – që do të shfaqet në Kongresin e Berlinit më 1878 – kanë krijuar platforma politike për qëllime hegjemoniste në shekullin XIX.Natyrisht se demistifikimi i këtyre faktorëve (kombit) dhe (shtetit) kur dihet se në mesjetë nuk ka pasur kombe e as shtete siç projektohen në shekullin XIX, që si njëri, si tjetri, si parakusht, në rastin e parë ka gjuhën dhe në rastin e dytë institucionin, lidhet me mistifikimin e Kishës Ortodokse Serbe si bartëse e këtyre faktorëve: gjuhës “serbe” si dhe “shtetit” serb jashtë realiteteve shoqërore dhe politike si kategori historike. Me këtë rast qëllimisht ngatërrohet gjuha e liturgjisë kishtare – sllavishtja e vjetër kishtare – e krijuar nga Qirili dhe Metodi në shekullin X dhe e pranuar si gjuhe liturgjie në kohën e mbretit bullgar Simeonit, si gjuhë kishtare deri në shekullin XIX. Duhet thënë se liturgjia në sllavishten e vjetër kishtare, si gjuhë kishe jashtë çdo lidhjeje me të folmet popullore, krahas gjuhës greke, përdorej në të gjitha kishat e Peshkopatës së Ohrit dhe të tjerat në pjesën qendrore të Ilirikut, ku përfshihej edhe Peshkopata e Rashës dhe manastiret ortodokse në Dardani, në atë të Pejës, Deçanit, Graçanicës e tutje deri në Ohër. Pra, këtu, qëllimisht ngatërrohet gjuha e vjetër kishtare si dhe shkrimet e saj fare të pakuptueshme për popullin, me gjuhën serbe, që do ta themelojë Vuk Stefanoviq Karaxhiq në gjysmën e dytë të shekullit XIX me ndihmën dhe direktivat e shkollës së sllavistëve të Vjenës dhe të Perandorisë Habzbuge, e interesuar që sllavët e jugut të liroheshin nga sfera e ndikimit rus, që ishte gjithnjë e më i madh edhe në saje të sllavishtes së vjetër kishtare.Edhe faktori tjetër – “shteti – mesjetar serb”, ka të bëjë me këtë konstrukt kishtar, që siç dihet, nga koha e zyrtarizimit të tyre në shek. IV nga Perandori dardan Konstandini i Madh dhe veçmas nga Justiniani, kisha ka qenë bashkëpronare në qeverisjen vendore, ku ajo ka marrë dividentën në përputhje me angazhimin në administratë, vjelje të tatimeve dhe punë të tjera që kanë qenë interes perandorak. Natyrisht se bashkëpronësia në qeverisjen vendore, kishës i ka siguruar edhe të drejtën për ta ushtruar atë, të legjitimojë strukturat autonome shoqërore dhe politike (feudet, zhupanitë e deri te despotatët), të cilave u janë dhënë bulat kishtare në përputhje me ritin kishtar. Kjo çështje, më shumë se gjetiu, nga shkaku i fërkimeve gjeografike, në Ilirik është përcjellë edhe me rivalitetin e kishave (Selisë së Shenjtë dhe të Kostandinopojës) për mbikëqyrjen e pushtetit vendor ku edhe është legjitimuar pushteti i tyre. Me këtë rast, për vartësit e vet (despotët), Vatikani ka përdorur titullin kishtar “Honor regni” po edhe “Rex”, që më vonë, është përkthyer në titull politik, prej nga janë nxjerrë “mbretër” dhe “mbretëri” jashtë realiteteve shoqërore dhe politike të kohës! Deri në shekullin XI, kur ndahen kishat, në Ilirik, veçmas te bota pagane (fiset sllave) që do të pranojnë krishterimin, gara e kishave ka qenë pjesë e një misionarizmi, asnjëherë e liruar nga pretendimi që të shfrytëzohet për ndikim sa më të madh edhe në rrafshin shoqëror dhe politik midis Vatikanit dhe Kostandinopojës. Në kuadër të këtyre realiteteve shoqërore duhet parë edhe dinastinë Nemanjane, nga feudi i pavarur i lidhur diku me Dioklenë (Dukën) e deri te zhupania e pavarur në Rashë dhe zgjeri-mi i saj si despotat në Dardani, Maqedoni dhe Epir në kohën e Stefan Dushanit, me ç’rast ata nga Vatikani kanë marrë tituj të shumtë kishtarë nga “Honor Regni” e deri te “Rex Regni”, siç ka marrë edhe nga kisha e Kostandinopojës. Në përputhje me këtë administrim kishtar, në kufijtë e Peshkopatës së Dubrovnikut, për herë të parë shihet edhe “Regnum Servoilae quad est Bosnae”, e caktuar nga Papa Urban II në vitin 1167, shtrirja e së cilës shkonte nëpër Dalmaci e deri në Bosnje. Ky realitet kishtar dhe të ngjashmit që do të shihen nga shekujt XII e këndej, që jo rrallë ndryshojnë në përputhje me shtrirjet e pushtetit qendror, e që bëhet më i qartë po qe se shihen raportet e njëmendta në Ilirik midis pushtetit të Bizantit në njërën anë dhe atë të Hungarisë e Venedikut, është shfrytëzuar për t’u treguar “shtetësia” serbe në Kroaci dhe Bosnje, siç shfrytëzohet për t’u treguar edhe ajo boshnjake po në të njëjtën hapësirë dhe në të njëjtën kohë!Përkundër kësaj, këto dokumente, siç është thënë edhe më sipër, krahas raporteve vasale që ata kishin herë me Hungarinë, herë me Venedikun dhe Bullgarinë, dëshmojnë se Nemanjajt ishin nën ndikimin e Vatikanit, pra kishës katolike dhe të lidhur me të edhe nga pikëpamja e organizimit kishtar të saj. Madje edhe Stefan Nemanja ishte kryqëzuar në kishën katolike të Ribnicës, e cila ishte nën administrimin e Peshkopatës së Tivarit e drejtuar nga Vatikani, juridiksioni i së cilës pranohej në Bizant krahas kishës ortodokse të Kostandinopojës. Kjo përkatësi do të vazhdojë edhe tutje edhe në nivelet zyrtare. Ndonëse, sipas dokumenteve kishtare të Hilandarit, Nemanja ishte (ri)kryqëzuar si ortodoks në kishën e Rashës, me çka aty fillon edhe ajo që historiografia serbe e quan “misionarizëm për krijimin e kishës autoqefale serbe”, megjithatë, nga një dëshmi e Papës Ino-cientie III e vitit 1204 shihet betimi i Vukanit (Nemanjës) ndaj kishës së Romës, për ç’gjë Papa premton se atij do t’i jepet titulli kishtar “honor regnum”.Më vonë, titulli kishtar “mbret” ngas Vatikani do t’i jepet Stefan Nemanjës, më 1217 nga Papa Honorie II dhe do t’i dorëzohet në Rashë nga përfaqësuesit të tij. Për ta marrë edhe “vulën” kishtare të kishës lindore, pas tri vitesh, Nemanja shkoi edhe në Nike. Patriku Manojllo, siç kishte bërë Vatikani, Stefan Nemanjën e kurorëzoi “mbret”, gjë që ai ia doli të kishte kurorën “mbretërore” kishtare të dy qendrave botërore: Vatikanit dhe Kostandinopojës.Por, siç është thënë edhe më parë, raportet e Vatikanit me Nemanjajt si dhe shtrirja e kishës katolike në qendrën e Ilirikut, kalonin fillimisht nëpërmes Peshkopatës së Tivarit, pastaj të Kotorit, për t’u rikthyer prapë te Tivari. Gjatë kohës kur peshkopata e Tivarit kishte juridiksionin mbi kishat katolike në Rashë dhe në gjithë hapësirën e Dardanisë, pra nga viti 1256, arqipëshkvi i Tivarit mbante titullin: “Archiepiscopus Sclavinensi” (arqipeshk sllav). Kur administrimi i kishave katolike në Rashë dhe Dardani, me vendimin e Papa Klimentit VI, do t’i besohet Peshkopatës së Kotorit nga viti 1345, titullari i kishave katolike në Rashë dhe Dardani nga “Archiepuiscopus Sclavinensi” kthehet në: “Primas regni Serviae”. Juridiksion i kishës së Kotorit mbi kishat katolike në Rashë dhe gjithë Dardaninë, do të zgjasë deri në vitin 1427. Mbas një marrëveshje të Vatikanit me despotin Brankoviq, kisha e Tivarit do të rikthejë këtë të drejtë, që i ishte marrë para dy shekujsh. Vendimin e Vatikanit që arqipeshkvi i Kotorit që administronte kishat katolike në Rashe dhe Dardani me titullin “Primas regni Serviae”, nga historiografia serbe, do të shfrytëzohet “si argument” për shtetësinë “serbe” nga mesjeta të pranuar edhe nga Vatikani dhe vendet katolike të perëndimit. Kjo ishte në përputhje me përcaktimin se titujt kishtarë të përkthehen në shtetëror, edhe pse kjo nuk është e njëjtë, ngaqë feudet autonome kanë qenë vetëm pjesë e vetëqeverisjes vendore që e ka mbikëqyrur Bizanti në përputhje me interesat e veta.Pavarësisht raporteve të dyfishta të Nemanjajve me kishat dhe, përkundër përcaktimit, që gjatë kohës së megazhupanit Stefan Dushani, në përputhje me pretendimet për ta trashëguar fronin e Bizantit ose të zëvendësonte atë me diçka të ngjashme (Illyricum Magnum), do t’i kthehet kishës lindore, Vatikani do të vazhdojë ta trajtojë Dushanin “Rex Rascien” edhe atëherë kur despotati i tij, krahas Dardanisë, Maqedonisë dhe një pjese të Epirit, shtrihej edhe në një pjesë të Kroacisë, të Bosnjës, duke ia njohur kështu të drejtën edhe për administrimin e kishave ortodokse në këto pjesë, qoftë edhe jashtë organizimit kishtar nga koha e Bazilit II në vitin 1018 pasi që ishte mundur Mbretëria e Bullgarisë, të konfirmuar në Koncilin e Lionit të vitit 1274, me ç’rast kisha e Rashës kthehej nën juridiksionin e Peshkopatës së Ohrit ndërsa ato të Dalmacisë binin nën juridiksionin e Peshkopatës së Dalmacisë në Split (në pjesën veriore) dhe në atë të Kotorit (në pjesën gurore deri te Durrësi). Veprimi i njëanshëm i Vatikanit që kishës së Rashës në pjesët që Dushani kishte futur në kurorën e tij, t’i njihej edhe e drejta e administrimit kishtar mbi kishat ortodokse (ndonëse të pakta në ato pjesë, sidomos në Dalmaci), ka bërë që historiografia serbe, ta identifikojë shtrirjen kishtare me atë shtetërore. Me këtë rast, anashkalohen qëllimisht lidhjet kishtare dhe ato shoqërore politike të Nemanjajve me Vatikanin dhe botën katolike në përgjithësi, prej nga ata fillimisht si vasal të hungarezëve, më vonë të gjermanëve dhe të Venedikut nga të cilat nuk do të lirohen asnjëherë. Madje, edhe kurorëzimi i Stefanit nga Vatikani në vitin 1217, përpiqet të relativizohet me të ashtuquajturin rikurorëzim të Nemanjës nga patriarku i Kostandinopojës në Nike në vitin 1219, që lidhet me atë që quhet edhe Autoqefalia e Kishës Ortodokse Serbe, ndonëse nuk ka qenë e tillë pos një autonomi e përkohshme kishtare, për t’u parë kështu si epiqendër e botës sllave dhe kishës lindore dhe e ortodoksisë.Siç është cekur edhe më herët, pa marrë parasysh mjegullimin që e përcjell atë nga shfaqja në shekullin XI në Diokle dhe pjesën e Zahumlës (në Dalmaci), që e ka kryesisht te mbështetja e atyre fakteve jokredibile dhe kundërthënëse nga vepra e Orbinit “Gesta Regnum Sclavorum”, zhupania e Rashës, në skenën shoqërore dhe politike të Ilirikut, në fillimet e shekullit XII si vasale e hungarezëve dhe pak më vonë e gjermanëve, fillon të dalë në pah dhe të zgjerohet gjatë kohës së Kryqëzatës së Tretë dhe asaj të Katërt pikërisht me ndihmën e vendeve katolike (Hungarisë dhe Gjermanisë), të cilat kishin nevojë për një aleat të tillë për ta dobësuar Bizantin në pjesën më të ndjeshme. Burimet meritore të kohës dëshmojnë se rasienët, do të depërtojnë në Nish, pastaj në Shkup e deri në Ohër për t’u kthyer në një fuqi hegjemone gjatë sundimit të Stefan Dushanit në vitet 1331-1355 pasi që iu bashkuan hungarezëve dhe së fundit edhe gjermanëve. Pa këtë ndihmë, ata do të mbeteshin në trekëndëshin Rashë-Zetë-Dubrovnik.Kyçja në kryqëzatat katolike evropiane si dhe shfrytëzimi i rrethanave që krijuan ato në raport me dobësimin e Bizantit, Rasianëve u krijoi mundësi për ngritje të fuqishme në Ilirik. Kështu, kur në Kostandinopojë kryqtarët katolikë do të rrënojnë kulturalisht dhe politikisht Bizantin, duke shpallur Perandorinë Katolike në vitin 1204, ndërsa qendra e Bizantit bashkë me kishën ortodokse do të kalojë në Nike, kisha e Rashës në qendrën e saj në Zhiçë, me ndihmën e drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë, do të ndihmohet, që me veprime në kundërshtim me kanonet kishtare, për t’u shkëputur njëanshëm nga Peshkopata e Ohrit, në të cilën gjendej nga koha e Simeonit bashkë me të tjerat në pjesën perëndimore të Ilirikut. Kjo gjendje ishte konfirmuar edhe nga perandori i Bizantit Vasili II në vitin 1018. Nga dokumentet e rishkruara dhe të përpunuara të Kishës Ortodokse Serbe nga punëtoria e manastirit të Hilandarit veçmas me anën e “zhitive”(jetëshkrimeve të monahëve kishtarë) që nuk paraqesin tjetër pos një formë të haxhio-grafisë (jetëshkrime fetare), shumë prej tyre të përpunuar dhe të rishkruara në shekujt XVII-XIX në përputhje me qëllimet e caktuara politike, fitohet bindja se e ashtuquajtura Kishë Ortodokse Serbe “pranohet e pavarur” nga Patrikana e Kostandinopojës, pra fiton autoqefalin, ndonëse ajo që kishte ndodhur në Nike, në bazë të dokumenteve meritore, paraqet vetëm një pavarësim të Peshkopatës së Zhiçës nga Peshkopata e Ohrit dhe assesi autoqefali. Pra, në Nike, në rrethanat kur në Kostandinopojë asokohe sundonte Perandoria Latine, kishte ndodhur vetëm një riorganizim i përkohshëm kishtar në pjesën qendrore të Bizantit, si kundërpërgjigje realiteteve të reja të krijuara kur kisha katolike kishte fituar hapësirë të dukshme në këto pjesë dhe kërkonte që të faktorizojë aleatët dhe vasalët perëndimorë: Nemanjajt e Rashës dhe bullgarët. Në këtë drejtim Vatikani punoi me të madhe qe Kisha e Rashës me seli në Zhiçë dhe ajo bullgare të shkëputen nga Kostandinopoja. Natyrisht se edhe kisha e Kostandinopojës e dëbuar nga kryeqendra e vet, asokohe nuk e kishte kundërshtuar “mëvetësimin” e kishës së Rashës me seli në Zhiçë nga ajo e Ohrit, meqë ishte e interesuar që ajo të mos bëhej pre e Vatikanit, veçmas pas kurorëzimit kishtar të Stefan Nemanjës në vitin 1217 nga Papati. Përkundrazi, si shihet, edhe Patriku i Nikesë, Manojllo, do ta kurorëzojë “mbret” Nemanjën duke e toleruar formalisht krijimin e Peshkopatës së Zhiçës, si të shkëputur nga ajo e Ohrit, por kjo me asnjë dokument nuk u vërtetua se fitoi edhe autoqefali kishtare. Rreth kësaj kemi edhe dëshminë meritore të Dr. Dimitrije Ruvarac, arkimandrit, menaxher i shtypshkronjës së kishave dhe Bibliotekës Patriarkale të Sremski Karlovcit dhe redaktor i “Srpski Zion”. Ruvarac pohon se “nuk ka dyshim se Sava mori disa privilegje për hierarkinë kishtare rasiene në Nikea, por është e pamundur të identifikohen të gjitha ato me bekimin për një ngjarje kaq të madhe kanonike, siç është krijimi i kishës autoqefale. Me fjalë të tjera, Sava mund të merrte një vetëqeverisje të caktuar nga Kostandinopoja për hierarkinë kishtare, me një listë të përcaktuar qartë të privilegjeve – por jo autoqefali.Por, pas rrëzimit të Perandorisë Latine më 1261 dhe të rikthimit të Bizantit në Kostandinopojë, vendimet e Nikesë rreth shkëputjes së Peshkopatës së Rashës nga Peshkopata e Ohrit anulohen dhe ajo prapë do t’i kthehet gjendjes që ishte në vitin 1219. Madje, me rastin e rikthimit nën administrimin e Peshkopatës së Ohrit, bashkë me atë bullgare, në Koncilin e Lionit, më 1274, kërkohet falje për këtë “sjelle të pamirë të kishës së Rashës”.Lajmet më të hershme të suksesit të Savës në fitimin e autonomisë – jo autoqefalisë – erdhën nga biografët e tij (hagjiografët). Dhe me një vonesë të madhe. Domentian shkruan për këtë (rreth 1253, kështu që shkrimet e tij u “ripunuan” nga një autor tjetër pas vitit 1290); dhe më pas, të paktën një shekull më vonë (midis 1320 dhe 1330) dhe Teodosi.Domentian dhe Teodosi lan një konfuzion në takimin në shkrimet e tyre. Njëri prej tyre shkruan për 14 vitet që Sava kaloi si kryepeshkop; kjo do të thoshte, me kushtin që në vitin 1233 (ose 1234) për disa arsye Sava dha dorëheqje nga froni i Kryepeshkopatës së Zhiçës, se ai mund të ishte shuguruar më 1219, dhe pastaj Patriarku Manojlo Sarantin (νοανουήλ Α΄ Σαραντητός ή Χαριτόπουλος).Sidoqoftë, Domentiani dhe Teodosi janë të aftë për çështjet kishtare, kështu që, megjithëse ata zbukurojnë dukshëm gjëra – për shembull, thuhet gabimisht që Sava erdhi në Kostandinopojë me perandorin bizantin, megjithëse është e verifikueshme që Theodore I Lascaris mbretëroi në Nikea – ata nuk pretendojnë se bëhej fjalë për autoqefali të kishës.Edhe te kjo çështje, ndërhyrja e dr. Ruvarac, heq mjegullimin e krijuar nga biografët e tij dhe të tjerët që i përpunuan ato. “Deri më tani, asnjë letër nuk është shtypur askund, e cila do të konfirmonte kush dhe kur Shën Savën e shuguroi kryepeshkop dhe mbi çfarë baze. Sepse, po të ishte kështu, atëherë duhej të lëshohej një letër e tillë dhe një akt i tillë i rëndësishëm nuk mund të humbiste. Prandaj, nuk dihet saktësisht se cilin vit, për të mos përmendur muajin dhe ditën, është shuguruar Sava kryepeshkop, siç mungon edhe emri i patriarkut që e bëri atë”.Ato që thotë dr. Ruvarac, mbështetet nga qëndrimet e Dr. Janko Shafarik, i cili u mor shumë me këtë çështje. Shafariku paraqiti një raport mbi rezultatet e hulumtimit të tij në arkivat e Kostandinopojës, botuar më 1855 në Beograd. Për atë që gjeti në Kostandinopojë, Shafarik shkruan:“Ne nuk mund të dokumentojmë asnjë veprim me anë të të cilit Shën Sava u bë një kryepeshkop i pavarur. Madje, asnjë veprim tjetër i ngjashëm, nuk është gjetur deri më sot!”.Edhe historiani i kishës serbe, Svetozar Niketiq, qysh më 1870 vlerëson se “Megjithëse kisha serbe ka qenë ajo që e konsideroi Sava si të pavarur, përsëri kryepeshkopët e saj, të zgjedhur nga asambleja e hierarkëve, u përcaktuan në atë titull nga patriarku i Kostandinopojës”. Por Niketiq, thotë se, falë Savës, u fitua e drejta për të shuguruar peshkopët e tyre vetë në të ardhmen, por ata mbetën nën ohforionin e Kostandinopojës, praktikë kjo që përkohësisht do të ndërpritet nga Stefan Dushani. S’do mend, se e drejta për të shuguruar peshkopët e tyre në të ardhmen, që si përvojë u shfrytëzua gjatë dy shekujve të ardhshëm në hapësirat kah Nemanjajt shtrinë pushtetin, u shfrytëzuar për t’u “promovua” autoqefalia. Kisha Ortodokse Serbe retushoi në këtë frymë thuajse të gjitha dokumentet kishtare që erdhën nga punëtoritë e Hilandarit.Në të vërtetës, ky veprim, nuk anashkalohet as nga disa autorë objektivë serbë (ndër të cilët duhet dalluar Ilarion Ruvarac). Aty, me të drejtë, shihen edhe prapaskenat e Vatikanit, që asokohe luheshin në kurriz të Patrikanës së Kostadinopojës me rastin e pushtimit të kryeqytetit të Bizantit nga katolikët, në vitin 1204 që zgjati deri në vitin 1261, kur aty u kthye Perandori bashkë me suitën e klerikëve nga Nikea. Në këtë venërim, gjithsesi, rolin kryesor kishte veprimi i Peshkopit të Ohrit, Dimitrije Homatian (Demetros Chomateros), që sapo të përhapet lajmi nga Nikea, nxori mallkimin drejtuar Arhimandrit Sava të Rashës. Në letrën drejtuar Patrikut ortodoks në Nike thotë se Sava nuk e ka të drejtën të shkëputet nga Peshkopata e Ohrit, meqë kjo nuk lejohet nga kanoni i rregullit apostolik.Letrat e peshkopit të Ohrit, Dimitrije Homatian, do të mbesin një zë i shurdhër për mbi gjysmë shekulli, deri sa do të bjerë Perandoria latine e Kostadinopojës në vitin 1261. Bizanti sapo u kthye në kryeqytet e me të edhe qendër e Patrikanës Ortodokse, u kthye edhe rregulli i dikurshëm kishtar. Ky veprim ishte përcjellë me “miratim” edhe nga Vatikani, ngaqë ishte kthyer “normaliteti” midis dy qendrave botërore që thirreshin në të njëjtën perandori, e cila asokohe ndodhej përballë kërcënimeve osmane. Në kuadër të këtyre raporteve, për Patrikanën e Kostandinopojës me interes të madh shfaqej edhe rikthimi i fuqisë së humbur kishtare të Peshkopatës së Ohrit, me rastin e shkëputjes së njëanshme prej saj të Ipeshkvisë së Rashës dhe asaj bullgare, të cilat aktronin autoqefalin. Në këtë aspekt letrave të Homatianit do t’u hiqet pluhuri i kohës dhe madje, do t’u jepet përgjigje e drejtë, me atë që në Koncilin e Lionit do të thuhet se në Nikea ishte shkelë kanoni apostolik dhe se Peshkopatës së Ohrit i ktheheshin Ipeshkvia e Rashës dhe ajo bullgare. Natyrisht se këtij vendimi i parapriu dekreti i Perandorit Mihali VIII, me të cilin Peshkopatës së Ohrit i kthehej juridiksioni mbi Ipeshkvinë e Rashës dhe atë bullgare në përputhje me dekretin që kishte shpallur në fillim të shekullit XI Perandori Bazili II. Anulimi i pavarësisë së peshkopatës së Rashës, qendra e së cilës kishte kaluar në manastirin e Zhiqes, që në historinë kishtare të Kishës Ortodokse Serbe quhej autoqefali, kërkonte edhe largimin e peshkopit Danilo nga ajo pozitë. Kjo do të bëhet në vitin 1272.Natyrisht se për t’u rikthyer disi gjendja e mëparshme, pra që të përfitohet nga luftërat e kishave për dominim në hapësirën e Bizantit, vërehet një aleancë tjetër e Rashës me Anzhutë dhe Perëndimin për ta rikthyer Perandorinë Latine të Kostandinopojës. Por koalicioni i Viterbusë me Boduinin II (Perandor latin i Kostandinopojës) nuk u përkrah na Papa Grigori X (1271-1276), ngaqë ai kërkoi „union kishtar“ për t’u mbrojtur nga Mamerlukët. Këtë e përkrahu edhe Perandori i Bizantit Mihaili VIII, duke nënshkruar një marrëveshje më 6 gusht 1274, me çka si do të shihet, Rasha do të mbetet e përqendruar në betejën e radhës, kundër përhapjes së „Mbretërisë së Arbërisë“, të shpallur nga Anzhutë, në një hamendësim midis pozicioneve të Anzhuve dhe të qëndrimit të Bizantit që kjo mbretëri të luftohet me çdo kusht.Por, mashtrimet që kanë të bëjnë me të ashtuquajturën Kishë Autoqefale Serbe në Mesjetë nga viti 1219,(që si u pa, bëhet fjalë për një autonomi dhe hiç më shumë), ndërsa gjuha e liturgjisë (sllavishtja e vjetër kishtare) i atribuohet gjuhës kombëtare serbe, përkundër asaj se ajo u krijua në gjysmën e dytë të shekullit XIX në Vjenë, „tapitë“ e „shtetit mesjetar serb“, siç u tha, vazhdojnë të inkasohen nëpërmes rishkrimeve të shumë nga dokumentet kishtare në shekujt XVIII dhe XIX, burimi i të cilave është manastiri i Hilandarit në Malin Atos (Greqi). Nga andej do të shpërndahen shumë e shumë dokumente të tilla. Ndër to gjithsesi duhet dalluar „zhitijet“ (jetëshkrimet e monahëve) si formë e njohur e haxhiografisë. Nga kjo literaturë kanë burimin shumë nga „zhititë“ (jetëshkrimet e Nemanjajve), veçmas ato që kanë të bëjë me Shën Savën (Simeonin), i cili nga despoti kthehet në monah, ku edhe përfundon në Hilandar. Ndër to, më të përdorurat shfaqen: „Sveti Sava – Sabrana dela”, pastaj “Stefan Prvovenčani – Sabrana dela“ e të tjera të ngjashme. Natyrisht se për t’u mbindërtuar boshti i historisë së serbëve dhe shtetit mesjetar serb u duhej legjitimitet „burimor“, pra nga kisha. Si do të shihet, shumë prej tyre jo vetëm që nuk dalin „burimore“, por të rishkruara, të ripunuara, pra të falsifikuara, në shekujt XIII-XIX. Pa hyrë në secilën veç e veç, „boshti historik“, doemos duhet të përfshijë Nemanjajt dhe Savën (despot dhe krijues i kishës ortodokse serbe). Shejtënisë së tij, gjithsesi i duhen edhe rrëfimet „nga mbamendja“ (meqë ishte autodidakt), po edhe ato të thurura prej të tjerëve për të, të cilat, kur shikohen mirë e mirë, u përngjajnë përrallave ose rrëfimeve fantastike! Kështu, sipas biografit të tij, Domentijanit (nxënës i Savës), njëzet vjet pasi që ai të ketë vdekur në Tërnovo (Bullgari) në vitin 1235, i përmbledh „rrëfimet“ e monahut, të cilat nga Mali i Shenjtë, ia dërgon despotit Urosh, ndërsa ai pasi t’i ketë “qethur”, ia dorëzon një prifti tjetër në Hilandar – Teodosije për ta përfunduar biografinë e Shën Savës. Pra, duke kaluar nga dora në dorë, botohet jeta e Shën Savës e me këtë edhe „themelet“ e “shtetit mesjetar serb” dhe të kulturës nacionale serbe. Gjithnjë duke u mbështetur nga Domentijani, Teodosije, udhëtimin e Shën Savës për në Nike si dhe kthimin e tij në Hilandar e pastaj „nëpër tokat serbe“ (Diokle, Dalmaci e deri në Sllavoni), e paraqet sikur të udhëtonte me ndonjë tren ekspres në hapësirat aq të hapura gjeografike, ndonëse për rrethanat e kohës duhen muaj e muaj e ndoshta edhe vite, që për parakusht kanë shëndetin e fortë dhe përballimin të rreziqeve, që një i moshuar si ai, këmbë nuk do t’i përballonte dot! Kjo, pra as që ka rëndësi për përpiluesit, të cilët Savën e moshuar e bartin nga Rashka për në Azi (Nike) dhe pastaj prej andej, nëpër Hilandar, për në Dalmaci dhe anasjelltas, e ku ai rrëfen „si në Dalmaci i vizitoi tokat e të parëve dhe caktoi monahë nëpër kishat serbe“, prej nga u kthye prapë në „tokat serbe“, e të ngjashme. Në kartën e Hilandarit të vitit 1198 Nemanja rrëfen se “kur u ktheva, me ndihmën e zotit i bashkëngjita Zetës vendet e detit me qytetet, dhe nga Arbanasit mora Pultin, ndërsa nga grekët çlirova Llabin dhe Lipjanin”. Por këto rrëfime, në formën e përrallave, përmirësohen në një kartë tjetër, atë të Studenicës, më 1208, ku thuhet se “nga Rabanët (Arbanasit) mora të dy Pultët, ndërsa nga tokat greke u morën Patkovo, Hvosno, Podimja, Kostrci, Drskovniku, Sutnica, Labi dhe Lipjani…”Është më se e qartë se “me tokat greke”, mendohet Bizanti, me ç’rast kleri-kët grekë zëvendësohen me vendorët, pra me ata të liturgjisë në sllavishten e vjetër kishtare, gjë që përkon me frymën antibizantine që krijoi Kryqëzata e Katërt e vitit 1204 pasi që në Kostandinopojë, me shpalljen e Perandorisë Katolike, qendra e Bizantit të jetë larguar për në Nike, ku do të mbesë deri në vitin 1261, me ç’rast, Nemanjajt, të dirigjuar nga Vatikani dhe Hungarezët, përjashtuan përkohësisht ndikimin e priftërinjve grekë në Rashë.Por, si shumëçka e këtyre rrëfimeve, mbetet e paqartë se kush ishin ata “Rabanët” (Arbanasit), që ua mori Pultin? Ua mori me luftë, apo ia dhuruan?… Bazuar në gjuhën e liturgjisë kishtare, Pulti ruante latinishten, andaj të tillët shiheshin si “Rabanë-arbanasë”. Ndërsa Lipjani, Dresniku, Llabi e Lipjani, që thuhet se “u morën nga grekët”, i takonin liturgjisë kishtare në gjuhën greke, që më pas do të zëvendësohet me atë të sllavishtes së vjetër kishtare. Sidoqoftë, nga kjo del se ata (Rabanët-Arbanasit) ishin aty, siç do të shihet edhe nga bulat tjera të zhupanëve të Rashës, ku ata përfshihen bashkë me të tjerët, por që sipas kritereve të Kishës Ortodokse Serbe, ata duhej të diferencoheshin sipas gjuhës së liturgjisë kishtare: ata të latinishtes të shiheshin si Rabanë (Arbanas), ndërsa të tjerët në serbë! Por, përkundër këtyre stereotipave diferencues mbi bazat e gjuhës së liturgjisë kishtare, që në shekullin XIX përcaktojnë “kombin” dhe “shtetin”, megjithatë, bie në sy se në këto rrëfejza të arnuara në Hilandar, Sava nuk përmend “shtetin serb” as Serbinë, përveç “tokat serbe” dhe “vendet serbe” në përputhje me shtrirjen e kishave ortodokse ku, krahas greqishtes, që si shihet, asokohe luftohej prej tij, praktikohet edhe sllavishtja kishtare si gjuhë liturgjie. Kështu, në kartën e Vraninës të vitit 1233, nënshkruhet “peshkop i tokave serbe dhe i bregdetit”, pra assesi “mbret” i Serbisë, siç e paraqet historiografia serbe e shekullit XIX dhe XX. Por, pikërisht siç përshkruhet edhe te kronika e Perandorit Porfyrogeni, ose të Orbinit, që ndonëse kontradiktore, prej andej del se edhe është përshkruar, siç ndodh me të gjitha arnimet e ngjashme të kësaj natyre. Te hapja e kësaj çështje, pra e „vendeve serbe“ ose „tokave serbe“ gjendet formula e manipulimeve të historiografisë serbe si dhe përpjekjeve të tyre që krahas konvertimit të titujve kishtarë (rex dhe primas regni), në tituj dhe „kurora“ mbretërore shtetërore, ku qëllimisht ngatërrohet aspekti i shtrirjes kishtare shfrytëzohet për t’u kthyer në aspekt shtetëror, pra, nga „vendet serbe“ tek „shteti serb“! Kështu, ato që i vihen në gojë Savës nga biografi Dementijan dhe vulosësi i tyre Teodosi i Hilandarit, po edhe nga rrëfimet e ngjashme, ata rëndom shfaqen „monahë të vetëshpallur të tokave serbe“, gjë që kjo determinon edhe çështjen e “Serbisë së Madhe” nga koha e Garashaninit e këndej, ndonëse në këto rrëfime askund nuk figuron emërtimi: Serbi. Në të vërtetë, togëfjalëshi „vendete serbe“ (srpske zemlje), që përmendet te Sava dhe monahët tjerë të kishës ortodokse dhe në dokumentet e Hilandarit, ka të bëjë me përpjekjet që ajo që te Porfyrogeniti shfaqet si Sklavonija (kur përfshihen sllavët paganë dhe që kanë pranuar krishterimin) të konvertohet në Serbi, siç ngjet edhe me konvertimin e popullit të vjetër Tribal (me origjinë ilire) në Serbë!Pra, përvetësimi i „Sklavonisë“ e përkthyer në „vendet serbe“, ku përjashtohen faktorët e tjerë, siç ndodh edhe në shkrimet e Ana Komnenës kur flet për luftën e Aleksejit I kundër zhupanit Vukan, Dalmacia zëvendësohet me Serbi dhe të ngjashme, ka pasur për qëllim që identifikimi i shtrirjes kishtare në përputhje me gjuhën e liturgjisë, në rastin konkret te serbët i sllavishtes së vjetër kishtare, ndonëse fare i mjegulluar në mesjetë dhe i përvetësueshëm nga të gjitha anët, përkthehet në përkatësi shtetërore.Këso dhe falsifikime të ngjashme flagrante bëhen edhe përkundër faktit se në rrëfimet (zhitijat) e Nemanjajve ruhet sundimi „i vendeve serbe“, siç ndodh me Radoslavin që më 1234 „mbret i vendeve të Rashës dhe Travurnisë“, ose Vladislavin më 1238: „Mbret i pjesës më të madhe të tokave të Rashës, Dalmacisë, Travurnisë, Zahumljes“, që paraqet aspekt kishtar brenda feudeve të caktuara me shumë paqartësi dhe hamendësime rreth shtrirjes së tyre të njëmendtë dhe assesi komponentë shtetërore, siç dëshirohet të shihet nga historiografia serbe, kur këtë e ka poseduar Bizanti, ose Mbretëria Bullgare në abstinencë të saj, apo Hungaria dhe Frankët gjatë kohës sa ka mbajtur nën pushtim pjesë të Ilirikut.Kjo madje, dëshmohet edhe nga raportet e Rashës me Hungarinë, Vatikanin, Venedikun dhe të tjerët, ku bëhet dallimi midis „tokave serbe“, pra të shtrirjes së kishave ortodokse ku sllavishtja e vjetër përdorej si gjuhë liturgjie krahas greqishtes, dhe të Rashës, si formacion shoqëror dhe politik i kohës. Kështu Peshkopi hungarez Kobskad XIII, mban titullin „Rex Srbiae“ ngaqë Hungaria mbante si vasale Rashën dhe pjesën më të madhe të Slavonisë dhe të Dalmacisë, gjë që kjo pasqyrohej edhe te dallimet e tyre. Ndërsa po në të njëjtën kohë, në raportet shoqërore dhe politike theksohet: Rasccia, Regni Rasscia, Terra Rasscia, burimi i të cilit gjendet qysh në regjistrat e mbretit hungarez Bella III (1172-1196) si „Terra Rasy subiga verunst“. Është me interes të thuhet, se në dokumentet e mëvonshme hungareze, nga aspekti shoqëror dhe politik po edhe etnik, Rasha lidhet me Arbrit, që nga peshkopët e Rashës përmenden „Rabanët“. Kjo shihet më së miri nga një dokument, ku mbreti Zigmund, që i referohet Gj. Brankoviqit pas vendosjes në Hungari, ai nderohet si „in corum principem ducem et despotatum toitus regni Rascia et Albaniae“.Rasti i Brankoviqit dhe falsifikimeve që do t’i bëhen nga atje njërit ndër kapitujt më problematik të mesjetës nga këndvështrimi i përvetësimit të saj, shtron domosdonë e trajtimit kritik të kësaj veprimtarie, veçmas për faktin se nga shumë burime bëhet e ditur për „dorën e mjeshtërve“ rusë në disajnimin e tyre në përputhje me nevojat që historiografia serbe t’ia përgatitë platformën politike hegjemonizmit serb të shekullit të kaluar ku shqiptarët përjashtohen, ose edhe kur shfaqen, nga pikëpamja shoqërore dhe politike, kanë rol pasiv.Duke u ndërlidhur me këtë praktikë Ruvarac thotë se „fabrikuesit e mbretërve serbë, nuk kanë bërë tjetër, pos që kanë përshkruar honografet ruse. Historia e Serbisë është arnuar nga shkrimet e priftërinjve rusë“.Njëra ndër këto vepra që u atribuohet klerikëve rusë si dhe shkollës së tyre të fabrikimit të dokumenteve gjithsesi është ajo e Konstantin Filozofit „Povjest o slovima – žitije despota Lazarevića“, botuar në Beograd më 1989, e cila merret ndër „meritoret“ për t’u dëshmuar „tapitë“ mesjetare të shtetit serb. Ky rrëfim, megjithatë, që në fillim shpërrallon praktikën e rishkrimeve dhe të përpunimeve në shekujt e mëvonshëm me ndihmën e klerikëve rusë, ku Jastrebovi shfaqet si mentori i saj kryesor. Kështu, në parathënie të librit, Gordana Jovanoviq thotë se “nuk ekziston teksti origjinal i Konstantin Filozofit” i proklamuar me shumë zell si „themel mesjetar i shtetit serb“. Sipas B. Joviq, rrëfimet janë sajuar nga disa rrëfime të arnuara në Odesë në shek. XVIII si shumë tekste të tjera! Këtë e konfirmon edhe I. Ruvarac, i cili vlerëson se, siç ka ndodhur me pjesën më të madhe të rishkrimit të dokumenteve kishtare, edhe honografi i despotit Llazareviq është sajuar në Rusi.E kësaj natyre është edhe një ndër veprat kryesore të historiografisë serbe të shekullit XIX, ajo e S. Novakoviqit „Zakonik Stefana Dušana, cara srpskog 1349-1354“, botuar në Beograd, në vitin 1870. Mënyra si është ngritur kjo vepër deri te shkalla e „testamentit“ shtetëror dhe juridik të „Perandorisë“ së Stefan Dushanit në shërbim të krijimit të platformës ideologjike dhe politike të shtetit mesjetar serb për nevoja politike në shekullin XIX, që do t’i paraprijnë atij në hartën politike të Evropës të pranuar në Kongresin e Berlinit në vitin 1878, përkthimi në disa gjuhë dhe shpërndarja nëpër qendrat kryesore evropiane, tregon më së miri për ndërlidhjen e shumë faktorëve të jashtëm dhe të brendshëm në konstruktimin e tij me anën e sajimit të dokumenteve gjoja të shkapërderdhura pa kredibilitet shkencor. Kjo formë e arnimit të „dokumenteve“ të „strukur“ nëpër kisha dhe biblioteka „të harruara“ pasqyrohet më së miri në veprën e Novakoviqit. Autori, megjithatë, duke dëshiruar që të tregojë “për vjetërsinë” e kësaj vepre, që e ka të qartë se mungon, mbështetet mbi disa shtresime të sajimeve dhe përpunimeve të teksteve që kanë për qëllim „nxjerrjen në dritë“ të „dokumenteve autentike“ me anën e ndërtimit „të pjesëve të humbura“! Siç është thënë edhe më herët, bazë e kësaj pune kanë shërbyer punëtoritë e kishave të ndryshme, në radhë të parë atyre në Hilandar, dhe të tjerave në Rusi për t’i distribuuar dokumentet e përpunuara dhe të retushuara në Vjenë, te shkolla e njohur e sllavistëve, prej nga pastaj „dokumentet meritore“ janë trajtuar nga studiuesit e ndryshëm për t’u krijuar „dosjet“ si „Monumenta slavica“ e të tjera, me të cilat janë ushqyer historitë e serbëve, të bullgarëve, të rusëve me „dokumente autentike“. Autori i „Zakonikut“, në parathënie, zbulon teknologjinë dhe infrastrukturën e përpunimit dhe të falsifikimit të dokumenteve kur merret me „historikun“ e Zakonikut, që doemos lidhet me Vjenën dhe punën e studiuesve të atjeshëm, në radhë të parë të atyre sllavë ose serbë. Kështu, pikënisja e „Zakonikut“ fillon te J. Rajiq, më 1859 te botimi „Istorie slovenskoh narodie“, për t’u bartur pastaj te Mikloshiqi, i cili do ta paraqesë në gjuhën gjermane „Lex Stepani Dušani“, Vjenë 1856, prej nga pastaj do t’i bjerë në dorë P.J. Schafarikut, i cili do ta përfshijë në librin „Pomatky drevnioh pismenietvi Jihostovanie“, në Pragë, 1860. Schafarik, tekstin nuk e dha në mënyrë integrale, meqë ai nuk ekzistonte, por e parashtroi në 9 dorëshkrime të ndryshme me pretendimin se ato „janë pjesëza të zbuluara në manastire të ndryshme (Ravanicë, Rudnik, Kazan e të tjera) gjoja nga ato të viti 1350 e deri në vitin 1700, e ku vend të rëndësishëm zë teksti nga Petërburgu i N. Nadežnjev, që njihet nga manastiri Bistrica i Vllahisë. Këto tekste, as gjuhësisht e as përmbajtësisht, nuk formojnë tërësinë e një kanuni, gjë që e pranon edhe Shafariku. Por, Novakoviq, në botimin e tij, copëzat e Shafarikut i ndërlidh me dy tekste „autentike“, nga shekulli XIX. Njëri nga Struga, i mbledhur nga një prift rus. Dhe tjetri nga Prizreni, po ashtu i mbledhur nga një prift i quajtur Sime. Tekstin nga Prizreni në Beograd e dërgoi mësuesi nga Smedereva, Nikolla Maslin, prej nga ai i përpunuar në Vjenë, iu dorëzua Novakoviqi që ta nxjerrë në dritë. Natyrisht se Novakoviqi u përpoq që „kredibilitetin“ dokumentues të veprës ta pasqyrojë me tekstet e Schafarikut në sllavishten e vjetër kishtare me atë serbe. Në parathënie Novakoviq shpjegon origjinën e teksteve dhe mbledhjen e tyre nga dora në dorë, që sipas tij, plotësojnë Kanunin dhe frymën e tij. Kështu, 165 fletët (listina), vijnë nga 16 mbledhës të ndryshëm, të cilëve nuk u dihen emrat, pos që thuhet se një pjesë e madhe e tyre janë rishkruar nga 6 klerikë dhe dy xhakonë në Prizren.
Drini: Historiografia serbe apo serbomadhe, krahas Rashkës (Rasian), që ju e quani Tribale, pra formacion feudal jashtë ndonjë lidhjeje me shtetin e imagjinuar mesjetar serb, e njëjta, edhe qytetet antike Skupin (Shkupin), Naisusin (Nishin), Ulpijanën, Therandën ( Prizrenin) i shpalli qyte serbe, paçka se ato datojnë thellë në antikitet si qendra dardane. Me këtë logjikë edhe Patrikana e Pejës, Manastirin e Graçanicës etj, si monumente të rëndësishme të krishterimit të mirëfilltë që lidhen me kishat paleokristiane nga koha e Justinianit e këndej, që janë ngritë dhe zhvilluar në Dardani, Maqedoni dhe Epir, si pjesë e Ilirikut, të gjitha bëhen serbe! Por, të kthehemi tek studimet tuaja historike të periudhës së Mesjetës së vonshme: Përderisa ju theksoni se besimi fetar ortodoks është ushtruar nga Shqiptarët që e kanë praktikuar atë besim, të tjerë, në mesin e tyre edhe disa të ashtuquajtur historianë shqiptarë, thonë se ata ishin serbë dhe si prova i marrin regjistrimet e ndryshme, bazuar në defterët e Perandorisë Osmane, ku emrat dalin sllavisht në prapashtesa. A mund të gjendet identiteti i një njeriu apo popullate bazuar në emër apo mbiemër, bie fjala. A mund të thuhet se Jusufi, Bajrami apo Ahmeti nuk janë shqiptarë pasi “emrat e tyre tregojnë se nuk janë” të tillë?
Jusuf Buxhovi: Nëse kihen parasysh ato që u thanë në përgjigjen parapake rreth mistifikimit të shtetit të paqenë mesjetar serb dhe krishterimit ortodoks si dhe shtrirjes së tij në Ilirik në kuadër të gjuhës së liturgjisë kishtare, asaj greke në pjesën më të madhe të Dardanisë dhe të Maqedonisë, së cilës, nga shekulli X e këndej, me shfaqjen e misionarizmit të Qirilit dhe Metodit, do t’i hyjë në hise edhe liturgjia në gjuhën e vjetër kishtare (Starocrkveni jezik), një amallgam i krijuar nga bullgarishtja, çekishtja dhe rusishtja, atëherë pyetja juaj rreth emrave të personave “në sllavishte”, toponimeve, antonimeve e të tjera, lidhen me liturgjitë kishtare, që i kanë përcaktuar ato. Emërtimet e personave, në hapësirën liturgjike greke apo të sllavishtes së vjetër, i takojnë logjikës kishtare të diktuar nga librat kishtare. Si të tilla ato janë pjesë e kalendarit të krishterë, që ka përcaktuar emërtimet në secilën ditë. Regjistrat kishtarë, nga shekujt X e deri në XVI kur ato shfrytëzohen nga osmanët, nuk janë emërtime serbe, siç shënohet në një pjesë të historiografisë sonë institucionale, meqë asokohe, siç u tha më parë, nuk ka pas gjuhë serbe (ajo u krijua nga V. Karaxhiqi në gjysmën e dytë të shekullit XIX), por janë emra që i ka përcaktuar kalendari kishtar, në përputhje me gjuhën e liturgjisë kishtare. Historiografia hegjemoniste serbe, ruse, greke dhe ajo bullgare në shekullin e kaluar e deri në ditët tona, onomastikën dhe toponomastikën e ka interpretuar në përputhje me këto qëllime, emërtimet në liturgjinë grekë janë konvertuar në emërtime “greke” e me këtë një identitet fetar është konvertuar në atë nacional, siç ngjet edhe me ato nga gjuha e vjetër kishtare (starocrkveni jezik) janë konvertuar në “emërtime serbe”! Është me interes të thuhet se do të jetë pikërisht kjo logjikë antihistorike e konvertimit të identitetit fetar në atë nacional në shekullin XIX, që do t’i keqpërdorë edhe defterët osmanë, ata që i njohim nga shekulli XV e këndej (Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, Defteri i Sanxhakut të Dukagjinit, Arnavudi Defter, Defteri Vlk e të tjerë), që do të keqpërdorën për qëllime të tilla, të cilat vazhdojnë edhe sot e gjithëditën. Në defterët e përmendur osmanë, kemi regjistrimin e popullatës si të krishterë, e bërë nga priftërinjtë vendor (të ritit grek, apo të gjuhës së vjetër kishtare, që quhet sllavishte e vjetër), ku, krahas emrave në përputhje me kalendarin kishtar, dalin edhe emërtime shqipe. Te Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, po edhe Defteri Vlk, të cilin historiografia serbe qëllimisht e ka falsifikuar nga “Defteri Vlk” në “Defter Brankoviqa”, shfaqen edhe emra thjesht shqip, si Ujkan, Llesh, Bardh, Gurash e të tjerë, po shfaqen edhe emra të krishterë me patronimet Arban, Arbanas (Gjon Arbanas, Gjin Arbanas e të tjerë). Në interpretimet që u bën S. Pulaha këtyre defterëve, po edhe në ato të M. Tërnavës, del qartë faktori etnik arbëror si dominues, i identifikuar edhe në kuadër të tërësisë së emërtimeve në përputhje me kalendarit kishtar, që thuajse ishte i detyrueshëm.Pra, emërtimet sipas kalendarit kishtar që shfaqen në regjistrat e kohës si dhe ato që dalin në defterët osmanë si emra myslimane, nuk përcaktojnë identitetet kombëtare por ato fetare, ndonëse si të tilla, te ne shfaqen edhe një shekull pasi që të ketë përfunduar pushtimi osman. Mund të thuhet se te ne, nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar dhe në vazhdimësi deri te koha jonë, kemi fenomenin e shfaqjes së emrave në gjuhën shqipe (Alban, Gëzim, Flamur, Shqipe, Vlerë e të tjera të nxjerra nga përkatësia ilire, toponimia shqiptare e të tjera, që përcillen me mbiemra nga trashëgimia osmane, si Alban Mustafa, Gëzim Abdullahu e të tjerë). Përgjigje kësaj dukurie i ka dhënë ndërgjegjësimi kombëtar me ç’rast pjesa dërmuese e emrave tona janë shqip dhe në përputhje me natyrën e gjuhës shqipe. Por, edhe emrat e mbetur nga trashëgimia osmane, si ai i imi Jusuf dhe yti, Bajram, përcillen me mbiemrat e toponimisë shqiptare (Buxhovi te unë dhe Kabashi te ti), gjë që tregon për procesin e diferencimit midis kombit dhe religjionit, që është përcaktues, me çka heq çdo mundësi të manipulimit mbi këto baza.Natyrisht se keqinterpretimi i emërtimeve fetare si mbetje nga trashëgimia e kaluar dhe përpjekjet antihistorike për riinterpretim, lidhen me programet e caktuara antishqiptare dhe projektet e njohura (të Çubrilloviqit e të tjerëve) që onomastika religjioze të shfrytëzohet që identiteti kombëtar të përkthehet në identitet fetar, me çka shqiptarët serish të ngarkohen me anatemën e “mbetjeve osmane”, të “etnisë pa histori”, “zullumqarëve” që duhet të përjashtohen nga harta etnike, kulturore dhe shtetërore e Europës! Për fat të keq, në Maqedoni, Sanxhak, Preshevë e Bujanovc, po edhe në Kosovë, nën diktatin e programeve hegjemoniste serbo-ruse të shekullit të kaluar, po kërkohet që me anën e islamit politik, identiteti kombëtar të konvertohet në atë fetar. Pse po ndodh kështu, një faj të madh e kanë edhe klasa politike në Kosovë, Shqipëri dhe Maqedoni, e cila për qëllime klienteliste, po e fut në lojë islamin politik! Mbi këtë paradigmë mbështetet edhe diskursi antihistorik që të krishterët ortodoks të shihen si serbë ose grekë, me çka pranohet edhe shteti i paqenë mesjetar serb, “ka serbizuar shqiptarët” dhe se pushtuesit osmanë shfaqen si “çlirues”!
Drini: Shpesh flitet, thuhet e shkruhet se Rusia Cariste ka dërguar edhe imam (hoxhallarë) përpara vitit 1912 në Prizren e gjetiu nëpër viset shqiptare, që e kanë luajtur rolin e agjentëve duke qenë të kamufluar si hoxhë në xhami të caktuara. A ekzistojnë fakte të tilla të dokumentuara apo këto janë pjesë rrëfimesh të trashëguara apo fantazime letrare?
Jusuf Buxhovi: Natyrisht se Rusisë Cariste, nga Kongresi i Parisit i vitit 1856, kur nga fuqitë e mëdha iu dha mandati mbikëqyrës mbi popullsinë ortodokse të pjesës europiane të Perandorisë Osmane, iu hapën dyert që t’i zgjerojë interesat e saj hegjemoniste në këto pjesë në përputhje me shtrirjen e ortodoksisë te serbët, malaziasit, bullgarët dhe vllahët. Ky mandat, preku më së shumti të krishterët ortodoksë shqiptarë, të cilët ranë nën ndikimin e Rusisë Cariste, e cila qysh nga fundi i shekullit XVIII, kishte filluar veprimtarinë e zgjimit kombëtar nëpërmes përkatësisë së krishterimit ortodoks, me çka gjuha liturgjike (ajo e sllavishtes së vjetër) krijonte kombin serb, ndërsa ajo e greqishtes, krijonte kombin grek. Në këtë mes, shqiptarët e besimit ortodoks, që ishin me shumicë në pjesën e Dardanisë e të Maqedonisë, duhej të konvertoheshin në serbë ose bullgarë, ndërsa ata në të Epirit, në grekë! Kjo formulë politike, në fillim të shekullit XIX u përdor në Greqi, me ç’rast shqiptarët ortodoks udhëhoqën kryengritjen antiosmane, krijuan shtetin grek. Siç do të ndodhë edhe në Serbi, kur kryengritja e atjeshme në themel kishte luftën e ortodoksëve (vlleh dhe shqiptarë) si shumicë dhe të serbëve si pakicë, të cilët, sapo u shpall Serbia Autonome e Obrenoviqëve më 1830, u asimiluan në serbë! Kjo vërtetohet edhe me shumë e shumë burime rus, po edhe në ato serbe (Ruvarac, Jagoqi e të tjerë), ku pranohet se Serbia e Obrenoviqëve kishte pakicë serbe, e cila zu të lirohet me asimilimin e ortodoksëve vllehë dhe shqiptarë në serbë si dhe etnocidin e popullatës shqiptare nga Nishi deri në Prokuple gjatë luftës serbo-ruse 1877 dhe asaj ruse-osmane 1878. Nëse kësaj i shtohet edhe gjenocidi dhe etnocidi i vitit 1913-1913 ndaj popullatës shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni, si dhe pjesëmarrja e drejtpërdrejtë e vullnetarëve rusë bashkë me priftërinj që ishin prej kohësh në mision nëpër kishat ortodokse shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni, atëherë del më se i qartë roli i Rusisë në gjithë këtë zhvillim. Natyrisht se ekzistojnë fakte të shumta për involvimin e agjentëve rusë, qoftë si klerikë (myslimanë dhe serbë), qoftë si tregtarë, po edhe i diplomatëve të tyre siç ishte Jastrebovi dhe të tjerë në konsullatat ruse në Shkodër, Prizren, Shkup, Manastir dhe gjetiu, që kanë qenë të përfshirë drejtpërdrejtë në këtë veprimtari, që si po shihet, në forma të tjera, po vazhdon edhe sot! Mjafton të shihen raportet e Jastrebovit, po edhe ato të Ignjatevit nga Stambolli për t’u parë i gjithë dimensioni i kësaj veprimtarie ruse në hapësirat shqiptare në njërën anë për t’i pasqyruar shqiptarët si “arbanas” – si serb të turqizuar e më vonë të shqiptarizuar, dhe në tjetrën anë, për t’i potretuar ata si “mbetje islame”, të ardhur bashkë me pushtuesin osman për ta ndryshuar “pamjen popullatave të shtetit mesjetar serb”! Këto teori antishkencore dhe antihistorike gjenden edhe te veprat e Cvijiqit, Haxhivasilevit, Gopçeviqit, Çubrilloviqit, V. Gjorgjeviqit e shumë e shumë të tjerëve.
Drini Ekzistojnë dy mendime kryesore që përpiqen vazhdimisht të lënë gjurmët e veta në historiografinë shqiptare, sa herë që flitet për pushtimin e Perandorisë Osmane… Njëri mendim është i bazuar në shkencën e historisë, në të dhënat objektive e sqaruese që e kanë karakterizuar atë pushtim si pushtim të vërtetë, mizor dhe shkatërrimtar ndaj popullit shqiptar, kulturës, dokeve e zakoneve të tij. Ndërsa tjetri, është ai që përpiqet të zë vend nga shtytjet islamike, qofshin të jashtme nga Perandoria Osmane Dje apo nga Turqia neoosmane Sot, sipas të cilit nuk ka pasur pushtim turk-osman dhe se e gjitha në histori ka qenë bashkëjetesë e si argument merren edhe shumë “sadriazem” që kanë udhëhequr me Perandorinë e dikurshme, shumë pashallarë, e të tjerë? Ku qëndron e vërteta?
Jusuf Buxhovi: Sa i përket përkufizimit të pushtimeve osmane dhe vendit të shqiptarëve në rrethanat politike, shoqërore dhe kulturore në kuadër të sundimit pesëshekullor osman, historiografia jonë deri më tash nuk ia ka dalë që të lirohet nga diskursi i njohur ideologjik, i pasqyrimit të këtij realiteti me dioptrinë bardh-zi, siç nuk ia ka dalë që të bëjë dallimin empirik midis fakteve historike dhe realiteteve historike. Duket se kjo e fundit, pas rënies së diskursit ideologjik, jo vetëm që nuk ka ndodhë, por ka sjellë çrregullime të atilla saqë faktet historike, siç është pushimi të trajtohen si realitete jetësore (rrethanat sociopolitike dhe ato kulturore të ndikuara nga besimi fetar), ndërsa realitetet jetësore të përkthehen në fakte historike. Ky ngatërrim, të shumtën i qëllimshëm, që vjen nga qasja neotomane (Dautogllu dhe te një pjesë e historianëve shqiptarë të mbërthyer në diktatin e këtyre kornizave), ka sjellë njëanshmëri të skajshme, saqë në njërën anë fakti historik (pushtimi osman) të absolutizohet, duke përjashtuar realitetet jetësore pesëshekullore nga ato të pranimit të strukturave të reja perandorake (sistemi i spahinjve, vetëqeverisja fisnore, pranimi i islamit dhe të tjera që kanë të bëjë edhe me akomodimet në strukturat më të larta qeverisëse të pushtetit), dhe në tjetrën anë, realiteti jetësor pesëshekullor me gjithë kompleksitetin e tij, të shihet si “fakt historik”, prej nga përjashtohet faktori pushtues, pra që Perandoria Osmane, si dhe perandori të tjera, është pushtues, ndërkohë që mbi këtë komponentë kalohet te “administrimi osman” dhe vlerësime të ngjashme antihistorike mbi të cilat mandej lëviz paradigma – pushtues – çlirues dhe e kundërta!Natyrisht se trajtimi i faktit historik si fakt iriziribil (i pakthyeshëm) dhe realiteteve jetësore, si të ndryshueshme në përputhje me rrethanat, që doemos duhet pasë parasysh gjatë vlerësimit shkencor, sjell deri te konkludimi se Perandoria Osmane, në kuadër të hegjemonizmit pushtues nga Azia e Mesme, ajo e Vogla e deri ne Ilirik, erdhi si pushtues. Se vendosi pushtetin e saj mbi ngrehinën e Bizantit, me ç’rast sistemi i timarit u përkthye në atë të spahinjve, ndërsa krishterimi u zëvendësua nga islami, si normë e sheriatit, por që u tolerua edhe krishterimi në kuadër të Perandorisë Osmane, ku edhe kisha ortodokse, në marrëveshje me Sulltan Mehmetin pushtuesin, fitoi statusin e autoqefalisë me kompetenca të qeverisjes vendore. Vendosja e këtij pushteti, që bie në kuadër të realiteteve jetësore (atyre administrative dhe socio-kulturore), përfshinë edhe shqiptarët bashkë me popujt tjerë, por gjithnjë në kuadër të konceptit perandorak mbi baza të religjionit, ku myslimanët determinohen “mileti osman”, ndërsa të krishterët “romej”. Kjo ndarje religjioze njëherësh ishte me pasoja në etablimin e brendshëm socio-kulturor, që ua hapte rrugën edhe akomodimeve brenda për brenda kësaj ndarjeje, ku milleti-osman i kishte të hapura të gjitha dyert për të prosperuar në hierarkinë e pushtetit (ushtarak, politik dhe ekonomik). Ndërsa romejt, mbeteshin me të drejta të kufizuara, por që u lejohej identiteti fetar, me çka ruanin edhe të drejtën e përdorimit të gjuhës amtare në liturgji kishtare dhe shkollim fetar.Vendi i shqiptarëve brenda përenda këtij koncepti perandorak që e formalizonte përkatësia fetare e përkthyer në atë kombëtare, megjithatë shfaqet me disa veçori esenciale, siç është “vetëqeverisja fisnore” me bajraqet, në kuadër të sistemit të bylykbashëve, ku u përfshiheshin mbi 70% të popullatës jashtë qyteteve. Historiografia jonë, në kuadër të kundrimit ideologjik, pak apo aspak nuk e ka trajtuar fenomenin e vetëqeverisjes fisnore, të vendosur nga fillimet e pushtimeve fisnore, ku zona të tëra malore-kodrinore, jashtë atyre rurale, në saje të kanunit (të Lekë Dukagjinit në veri dhe atij Suliot në jug), kanë jetuar jashtë sistemi të sheriatit. Nëpër bajraqe e drejta zakonore është ushtruar me Kanun. Bylykbashi ka pasë veton, vetëm në rastet kur e drejta zakonore (Kanuni) nuk ka qenë në gjendje që t’u japë përgjigje konteksteve që kanë përshirë fushën që rregullon Sheriati. Ky realitet, pra vetëqeverisja fisnore ose administrimi fisnor siç quhet diku-diku, ka ruajtur një pjesë të mirë të popullatës shqiptare nga asimilimi dhe kapërcimi në islam, siç ndodh nga mesi i shekullit XVIII, kur fillojnë reformat e Tanzimatit dhe ajo që do të çojë te pushteti vendor nëpër vilajetet dhe pashallëqet që administrativisht njiheshin si “Arnautistan”. Madje, vetadministrimi fisnor do të ketë ndikim edhe te shfaqja e laramanisë, pra e fenomenit të kriptokatolicizmit, kur ka mjaftuar që i pari i fisit, për ta fituar statusin e spahiut ose ndonjë ofiq tjetër, formalisht të deklarohet mysliman, ndërkohë që familja dhe fisi, kanë ruajtur emrat e krishterë. Kjo ka bërë që dukuria e laramanisë të jetë shumë e përhapur në një pjesë të mirë të popullatës me status të vetadministrimit fisnor, prej nga ky mentalitet do të bartet edhe pas pavarësisë e deri te koha jonë.Krahas këtij faktori që shpjegon shumë mirë islamizimin “e vonuar” të shqiptarëve ose të pranimit të tij (laramanisë) për nevoja pragmantike por pa u ndikuar jeta e brendshme socio-politike, vëmendje të veçantë meriton edhe rendi i jeniçerëve, me bektashizmin si ideator të tij. Meqë rendi i jeniçerëve ishte fuqia kryesore ushtarake prandorake, prej nga rekrutoheshin pashallarët e prej nga mund të fitoheshin poste të larta perandorake deri te ai i sadriazemit (kryeministrit), ku historia njeh afër dyzet të tillë, që e kanë qeverisur atë, duhet konstatuar se rekrutimi nismëtar (i kushtëzuar me anën e pengjeve familjeve vasale), ku përfshihen edhe fëmijët e njohur të feudalëve shqiptarë (Kastriotëve, Thopijajve, Dukagjinëve e të tjerëve), dhe më vonë mbi sistemin e dërvishmës (të përfshirjes së fëmijëve të krishterë shpesh edhe me dëshirë ngaqë fitohej mundësia për ngritje dhe pushtet të lartë), ishte një faktor tjetër i rëndësishëm që shpjegon akomodimin e shqiptarëve në strukturat administrative, ushtarake dhe ato të hierarkisë së lartë pushtetit. Kjo gjithsesi mund të shpjegohet me atë se shqiptarët ishin një popull luftarak, të cilëve sistemi i spahinjve u jepte prona e hapësira , ndërsa rendi i jeniçerëve ua siguronte ato në nivelet më të larta. Natyrisht se prirja e jeniçerit nuk do të ishte e tillë edhe pa faktorin bektashizëm, të cilit një pjesë e mirë e shqiptarëve do t’i takojnë, meqë respektonte tolerancën dhe ndërlidhjen e ideve lindje-perëndim të cilat i luftonte sunia, pra islami. Mund të thuhet se fuqia e feudalëve shqiptarë gjatë perandorisë osmane nëpër vilajetet dhe pashallëqet e tyre, lidhet me rendin e jeniçerëve dhe bektashizmi. Çastin që ai do të bie me reformat e vitit 1798 me të cilat rendi i ri ushtarak zëvendëson atë të jeniçerëve e deri te masakra që do t’u bëhet bektashinjve dhe jeniçerëve nga sulltan Mahmuti në vitin 1823, fillojnë edhe konfliktet midis shqiptarëve dhe Portës së Lartë, që do të marrin përmasat e kryengritjeve të vazhdueshme, të cilat duhet parë si përpjekje që me anën e rendit të jeniçerëve të ruhet pushteti i feudalëve shqiptarë, që gjatë kohë së Bushatlinjve dhe më vonë të Ali Pashë Tepelenës, do të marrin edhe karakterin e shkëputjes nga Perandoria Osmane, por jo edhe te lëvizjeve për pavarësi, siç ishte ajo serbe më 1804 dhe ajo greke me 1821, ngaqë pashallarët, ai i Shkodrës, dhe i Janinës, kërkonin pushtet autonom në kuadër të Perandorisë, por që pikënisje kishte centralizmin, në vend të reformave, të imponuara nga fuqitë europiane të kohës, të shpallura nga Sulltani në dekretin e Gjylhanës. Natyrisht, se ky zhvillim i perandorisë në raport me fuqitë e mëdha evropiane, ku do të duhej participuar, në vend se të luftohej, siç ndodhi në të vërtetë, shqiptarët i armiqësoi dyanshëm: me perandorinë që reformat i kishte imperativ nga jashtë, dhe me evropianët, ngaqë u shënjuan si antireformues, bashibozukë e ngjashëm, që historiografia jonë edhe më tutje i mbetet borxh, ndikoi në atë që mund të karakterizohet vonimin historik të shqiptarëve në raport me zhvillimet politike të kohës, që pashmangshëm çonin te rrënimi i Perandorisë Osmane. Megjithatë, do të jenë impulset e rilindjes kombëtare nga koha e Krizës Lindore e këndej, që këtë ngecje historike të shqiptarëve për ta mbrojtur konzervatorizmin osman, ta kthejnë në një program politik, siç ndodhi nga koha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e deri te Pavarësia Kombëtare.
Drini: Kur jemi te kjo çështje, pra Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe formulimi i kërkesave të shqiptarëve për një vilajet autonom shqiptar në të cilin do të përfshiheshin ai i Kosovës, Shkodrës, Manastirit dhe Janinës, ndonëse dihet epilogu i këtij angazhimi që erdhi nga konfrontimi i dyanshëm i shqiptarëve: me Perandorinë Osmane dhe me Fuqitë e Mëdha europiane që demonstruan ushtarakisht me flotën e tyre në Ulqin, megjithatë, në kuadrin e kësaj dramë , ku shqiptarët megjithatë për herë të parë manifestuan shqiptarizmin politik, dolën në pah edhe vështirësitë e brendshme, që do t’i përcjellin shqiptarët në këtë rrugëtim të vështirë deri te pavarësia dhe më vonë madje. Fjala është për ngjarjen e Gjakovës, të 6 shtatorit 1878, kur Porta e Lartë e kishte dërguar në Shqipëri Mehmet Ali Pashë Maxharin që të merrej vesh me udhëheqësit e kryengritjes shqiptare antiosmane që të mos kundërshtonin vendimet e Kongresit të Berlinit për dorëzimin e Plavës dhe Gucisë, Malit të Zi. Abbdullah Pashë Dreni nga Gjakova, megjithëse anëtar i Besëlidhjes, në emër të besës e mori në mbrojtje pashain turk. Të dhënat historike dëshmojnë për një luftë të përgjakshme ndërmjet shqiptarëve, disa që e mbronin Kullën e Abdullah Pashë Drenit dhe pashain turk brenda saj e të tjerët që e sulmonin. Se Besa e të parëve tonë është keqpërdorur për gjëra që nuk mund të peshohen dhe baraspeshohen, tregon ky rast i madh në histori. Njerëzit tonë ishin besatue që mos të pajtoheshin e ta kundërshtonin copëtimin e vendit, e në anën tjetër, ishin besatuar të tjerët në mënyrë tragjike për të mos e tradhëtuar pashain turk. Për të qenë absurdi më i madh, kishin ardhur edhe shumë shqiptarë nga Mirdita për t’i dalë zot Abdullah Pashë Drenit, pra për ta mbrojtur pashain që kishte ardhur t’i bindte shqiptarët që mos ti kundërshtonin vendimet e Kongresit famëkeq…Ju si historian që e njihni mirë ecurinë e vendimeve të Kongresit të Berlinit, kundërtshimet dhe kryengritjet shqiptare po ashtu, si e shpjegoni marrjen nën mbrojtje të pashait turk madje duke i përdorur në këtë mbrojtje edhe mirditorët?!
Jusuf Buxhovi: Kujtoj se ajo që ndodhi në fillim të shtatorit të vitit 1878 në Gjakovë dhe implikimi i “besës” në “mbrojtjen” e Maxharr Pashës nga Abdullah Dreni, nuk ka gjithaq të bëjë me “besën” siç është misfitikuar dhe vazhdon kështu, Por, ka të bëjë me konfrontimin e dy rrymave përbrenda Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Mes asaj osmanishte, ose konzervatore, si quhej dhe rrymës autonomiste, ose radikale si quhej. E para përfaqësohej nga elementi agallar, siç ishte edhe Abdullah Pashë Dreni – anëtarë i kryesisë së Lidhjes dhe të tjerë, që kërkonin që Lidhja të jetë njëfarë dorë e zgjatur e sulltanatit, që duhet shfrytëzuar për mbrojtjen e vatanit nga copëtimet, që edhe ndodhen në Kongresin e Berlinit (pjesa e Plavës dhe Gusisë iu dha Malit të Zi), Sanxhaku i Nishit deri në Prokupje – Serbisë, ndërsa viset jugore nga vilajetit i Janininës mbetej që t’i jepeshin Greqisë në përputhje me një marrëveshje midis Perandorisë Osmane dhe Greqisë. Ndërsa rryma autonomiste, e drejtuar nga Abdyl Frashëri, Mehmet Korenica, Haxhi Prizreni, Sylejman Batusha e të tjerë, kërkonin një vilajet autonom, të përbërë nga katër vilajetet (Kosovës, Shkodrës, Manastirit dhe Janinës). Ç’është e vërteta këto thyerje midis sulltanistëve dhe autonmistëve në gusht të atij viti, kur u aprovua Kararmeja, e cila hoqi nga teksti citatet për besnikëri të përjetshme sulltanatit dhe futi kërkesat për autonominë e vilajetit shqiptar përbrenda Perandorisë Osmane. Me këtë ndryshime sulltanistët pësuan një humbje, por ata shpresonin se demonstrimi ushtarak i Perandorisë, siç ishte misioni Maxharr Pashës për t’i vu në jetë vendimet e Kongresit, pra për t’iu dorëzua Plava dhe Gusia Malit të Zi, do t’ua rikthente pozicionin, që Lidhja të kthehet në një marionete të Sulltanit për qëllimet e tij. Pra, në Gjakovë ndodhi konfrontimi midis këtyre rrymave, me ç’rast u përdorën edhe armët dhe epilogu dihet. Vrasja e Maxharr Pashës, ishte një mesazh i qartë Sulltanit se do të mbroheshin viset shqiptare, dhe se kjo mbrojtje, duhej të sillte edhe çështjen e formimit të vilajetit shqiptar, që lejohej edhe me vendimet e Kongresit të Berlinit, në formulimin ku thuhet se Porta zotohet që do të kryejë reforma të brendshme në përputhje me kërkesat që i vinë nga brenda. Natyrisht, se në mungesë të shpjegimit objektiv të kësaj çështje, e vërteta është mjegulluar gjoja me besën.
Drini: Pasi Kosova u çlirua me 1912 nga turqit, për të rënë menjëhere nën pushtimin serb, nuk vonoi shumë dhe Serbia bëri të pamundurën që shqiptarëve t’ua ruante Islamin si fe. Pak vite pasi e kishte pushtuar hapësirën shqiptare, Serbia në Shkup e ngriti të ashtuquajturën Velika Medresa “Krala Aleksandra”, shkollë e mesme fetare islamike, ku shkolloheshin kuadro të përzgjedhura nxënësish shqiptar dhe myslimanë nga Bosnja, që qysh u kuptua ndërkohë, ishin kuadro që do të përdoreshin për t’ia bërë të ëmbël popullit me propagandë shpërnguljen në Turqi. E njëjta gjë ndodhi edhe në vitet e ’50-ta të shekullit të kaluar, kur Serbia e Aleksander Rankoviqit, e hapi Medresën e Prishtinës, në kohën kur nuk lejohej asnjë shkolle fillore a e mesme në gjuhën shqipe. A nuk janë këto fakte e dëshmi se Serbia e përdorte islamin për projektet e veta antishqiptare tashmë?
Jusuf Buxhovi: Pyetja Juaj gjithsesi gjen shpjegimin te koncepti pansllavist i Rusisë nga fillimet e shekullit XIX që në realitet e reja politike dhe shtetërore që do të krijohen pas krijimit të shteteve autonome ose të pavarura në hapësirën europiane të Perandorisë (Malit të Zi, Greqisë, Serbisë dhe Bullgarisë), patjetër se duhet përdorur edhe islamin si kartë të dyfishtë: në njërën anë për të mohuar identitetin etnik dhe kombëtar popullatës shumicë në tokat që do t’u grabiteshin shqiptarëve, duke i konvertuar në popullatë islame, pra turq, dhe në tjetrën anë, që ky konvertim të shfrytëzohet për shpërnguljen e tyre në përputhje me marrëveshjet me Perandorinë Osmane siç ndodhën në Lozanë në vitin 1923 dhe të ngjashme me Jugosllavinë në vitin 1938 dhe 1958. Kjo strategji, pra kërkonte, që popullata shqiptare e mbetur në viset e pushtuara, të trajtohet si popullatë islame, së cilës do t’i mohohet gjuha dhe identiteti kombëtar, por do t’i lejohet shprehja e identitetit fetar për qëllime politike. Medresja e Kral Aleksandrit në Shkup dhe më vonë themelim i Xhemjetit (parti politike islamiste ), të krijoheshin parakushtet për zhvendosjen e saj të organizuar, siç do të ndodhë. Faktori religjion këtu ishte vendimtar. Ndërsa Bashkësia Islame (ajo në Shkup dhe Sarajevë) luajti rolin e ndërmjetësuesit vendimtar, meqë, në instancë të fundit, “e drejtën për shpërngulje në Turqi” konfirmohej nga ky institucion. Pra, i jepte vulën shpërnguljen me vërtetimin e përkatësisë fillimisht “islame” dhe më vonë “turke”. Këto të dhëna, Bashkësinë Islame e ngarkojnë me përgjegjësinë e faktorit kyç që ndikoi në fushatën e shpërnguljes së shqiptarëve për në Turqi nga vitet 1920-1960, me ç’rast zyrtarisht u përfshinë rreth një gjysmë milioni shqiptarë.
Drini: Pasi NATO dhe UÇK e çliruan Kosovën zyrtarisht me 12 Qershor 1999, nuk vonoj shumë dhe nën qeverisjen e UNMIK-ut morën hov shumë nisma islamike, duke u kamufluar pas “ndihmave për të prekurit nga lufta”. Ndërkohë u kuptua se “OJQ-ët” e tilla kishin agjenda islamike në Kosovën e re. Duke mos e parë gjithë këtë të mjaftueshme, islamistët politik të frymës së Abdi Baletës, “zbritën” edhe në Prishtinë. Në njëfarë mënyre, nga Turqia, nëpërmes Dautogllut, u proklamua neotomanizmi. Si e shihni ju këtë zhvillim? Mund të ketë kjo pasoja për shqiptarët dhe rajonin në përgjithësi kur dihet anatema e osmanizmit nga e kaluara dhe fokusimi tek shqiptarët “si mbetje osmane” – rrezik për Perëndimin?
Jusuf Buxhovi: Një përqasje historike sado kalimthi e periudhës së fundit të Perandorisë Osmane (nga Kriza Lindore deri te luftërat ballkanike si dhe rrënimi i saj përfundimtar në vitin 1923 kur do të shpallet Republika e Turqisë) jep për me kuptuar se tendencat e sotme neootomane dhe kalifatiste kundër kemalizmit në Turqi, përkundër farses demokratike me të cilat po përcillen, janë antihistorike, antiturke dhe antishqiptare njëherash, me të cilat shteti sekular dhe laik, po qe se del nga ekuilibri gjeostrategjik dhe gjeopolitik mbi të cilin ka qëndruar, mund të rrezikohet dhe të shkatërrohet madje, por assesi të rikthehet, meqë historia kategorisht përjashton reinkarnimet e tilla.
I) Aspekti antihistorik: Ndonëse sulltan Hamidi shfaqet si “kalifi” i fundit osman, me reformat e Tanzimatit (shpallja e Hatisherit të Xhylhanës dhe të Hamajanit), u pranua parlamentarizmi ndërsa sistemi juridik pjesërisht u largua nga diktati i sheriatit, Perandoria Osmane detyrimisht hoqi dorë nga obskurantizmi fetar dhe logjika e kalifatit. Edhe pse në vitin 1877 sulltan Hamidi, me shpërndarjen e parlamentit osman ktheu despotizmin, megjithatë, në raport me fuqitë e mëdha të kohës, Perandoria Osmane, ruajti kursin europian, duke i mbështetur reformat juridike, ekonomike dhe politike në vend, pale se shumë prej tyre mbetën vetëm në letër nga shkaku se vetëdija e kalifatit ishte pjesë e mentalitetit të shtresës dominuese shoqërore që nuk i pranonte ndryshimet që e shpronsonin nga fuqia e pushetit despotik dhe ushtrimit të tij në të gjitha poret shoqërore. Pas Konferencës së Parisit 1865, kur do të pranohet në sofrën e Fuqive të Mëdha europiane, ndonëse në një situatë të pavolitshme gjeopolitike dhe gjeostrategjike kur duhej të lëshonte vazhdimisht pe karshi hegjemonizmit rus dhe aleatëve të saj në Ballkan (serbëve, malaziasve, bullgarëve dhe grekëve duke ua pranuar autonomitë por edhe shtetet me të cilat ajo po përjashtohej nga pjesa europiane e perandorisë), Perandoria Osmane ishte e vetëdijshme se aleanca me vendet europiane si dhe fryma perëndimore mund ta shpëtonte sado pak nga gllabërimi pansllavist me të cilin përballej nga lufta e parë e Krimesë e deri te ajo e fundit. Nga kjo kohë e deri te Luftërat Ballkanike (1912), duke u munduar që t’i bënte ballë disi invazionit rus në pellgun e Detit të Zi, që gjithnjë e më shumë po e rrezikonte Bosforin si dhe lëvizjeve nacionaliste sllavo-orotodoks në pjesën europiane, Perandoria Osmane ishte kthyer në një shtet vasal të fuqive europiane, të cilat mbikëqyrnin jetën ekonomike dhe politike të vendit, edhe pse kjo nuk e shpëtoi nga rrënimi i plotë që do t’i vijë pas Luftës së Parë Botërore, kur me kalimin në anën e Fuqive të Boshtit, u përfshi në sferat e intresit në anën e humbësve. Megjithatë, Republika e Turqisë, e shpallur nga Mustafa Kemali (Ataturku) në vitin 1923, lidhjen e deriatëhershme vasale me vendet europiane, e ktheu në një partneritet të vazhdueshëm me interes të dyanshëm. Kjo ndodhi edhe në saje të asaj se shteti i ri turk, me fitoren ushtarake në Traki ndaj pushtuesve grekë (në Edrene), ruajti praninë e tij edhe në hapësirën europiane. Si i tillë shteti i ri sekular dhe laik turk, i shtrirë edhe në gjeografinë shtetërore europiane, nga “ një vend me sëmundje kronike të pashërueshme” , siç ishte gjatë kalifatit, u kthye në një faktor tepër të rëndësishëm gjeostrategjik që mbikëqyrte hapësirën e Bosforit, por edhe ruante baraspeshën strategjike në rajon.
II Aspekti antiturk: Shpallja e Republikë së Turqisë në vitin 1923 i jep fund një procesi të gjatë historik prej pesë shekujsh nëpër të cilin kaloi Perandoria Osmane nga forcimi dhe invazioni i saj kur ajo u shfaq në kontinentin europian e deri te rrënimi i plotë. Ky proces i pandalshëm historik, kur ajo mori epitetin “e sëmura e Bosforit”, nisi me shtatë luftërat e Krimesë me Rusinë nga vitet 1723-1865 dhe përfundoi me ato ballkanike (1912), mori rrugën e pakthyeshme nga lëvizja nacionaliste turke, e cila kishte për qëllim rrëzimin e kalifatit dhe zëvendësimin e tij me një shtet nacionalist turk, që do të lirohej nga koncepti islamist “fe-vatan”. Kjo lëvizje, politikisht u manifestua dhe doli në skenë në kohën kur sulltan Hamidi rrëzoi parlamentarizmin dhe riktheu despotizmin politik (1877). Në këtë lëvizje të madhe politike, të njohur si lëvizja xhonturke (tuqit e rinj), e cila filloi nga studentë, intelektualë dhe ushtarakë me orientim europian dhe perëndimor, morën pjesë edhe shqiptarë, të citët ishin të vetëdijshëm se rrëzimi i kalifatit dhe kthimi i parlamentarizmit ishte një parakusht që ata të faktorizoheshin në përputhje me interesat e tyre jetike, siç ishte krijimi i një Shqipërie autonome që do t’i mbronte nga ivazionet pansllaviste. Këto impulse ishin vendimtare nga faza e parë e luftimit të obskurantizmit fetar dhe despotizmit hamidian e deri te fitorja e revolucionit xhonturk më 1908 në Ferizaj, kur nga ultimatumi i kryengritësve shqiptarë sulltan Hamidi riktheu parlamentarizmin.
Kur flitet për këto impulse që iu dhanë nacionalizmit turk nga shqiptarët, kihet parasysh roli i madh që pati Sami Frashëri për themelimin e gjuhës turke së cilës ia dha bazën shkencore karshi persishtes zyrtare, me çka nacionalizmit turk iu krijua platforma shpirtërore, siç kihet parasysh edhe roli i themeluesve të lëvizjes xhonturke, intelektualit shqiptar Ibrahim Temo nga Manastiri. Pastaj, roli i Ismail Qemalit për reformimin e lëvizjes në Kongresin e Parisit 1907 dhe shumë e shumë intelektualëve shqiptarë (Hasan Prishtinës, Bedri Bedri Pejanit, Dervish Himës, Mehdi Frashërit,Nexhip Dragës dhe të tjerëve), që ishin militantë të kësaj lëvizje nga fillimet e deri te fitorja në Ferizaj. Me këtë rast nuk duhet harruar edhe roli i madh i ushtarakëve shqiptarë (Kolonelit Njazi nga Resnja) dhe oficerëve nga garnizoni i Manastirit, të cilët u rebeluan dhe iu bashkuan revolucionit, duke u kthyer kështu në krah ushtarak të tij.
Edhe pse xhonturqit nuk i përmbushën detyrimet ndaj shqiptarëve dhe madje, nga vitet 1909-1912, me pranimin e osmanizmit si ideologji nacionaliste shtetërore u kthyen në kundërshtarë të rreptë të tyre, megjithatë nacionalizmi turk pasi që hoqi dogmën e “milletit osman” dhe kurthin islamist, që i kishte anatemuar më së shumti shqiptarët që kishin tri besime, duke u mbështetur në faktorin gjuhë shqipe, vuri në veprim të pandalshëm nacionalizmin shqiptar. Në këto rrethana i dha dëshmitë më të fuqishme të shqiptarizmit në planin shoqëror, intelektual dhe politik (pranimi i alfabetit me shkronja latine në Kongresin e Manastirit 1908, hapja e klubeve shqiptare në shumë pjesë të vendit, hapja e shkollave shqipe si dhe botimi i librave shqipe bashkë me gazetat shqiptare). Kështu, mbështetja mbi gjuhën dhe etninë, ia krijuan platformën lëvizjes për çlirim dhe pavarësi kombëtare, e cila pikën kulmore e arriti me kryengritjen e Kosovës të verës së vitit 1912, kur me katërmbëdhjetë pikëshin e Hasan Prishtinës në Shkup, Perandoria Osmane pranoi realitetin etnik dhe atë gjuhësor shqiptar, një Shqipërie Osmane prej katër vilajeteve, që duhej t’ia hapte rrugën Shqipërisë Europiane.
III. Aspekti antishqiptar: Humbja e Luftës Ballkanike në vjeshtën dhe dimrin e vitit 1912 ishte tragjike edhe për shqiptarët, të cilët ndonëse shpallën pavarësinë kombëtare në përputhje me shtrirjen e njohur etnike, me vendimet e Konferencës së Londrës, mbetën të ndarë.
Por, kjo humbje tragjike, së cilës shqiptarët i paguan një çmim shumë të madh, ishte tragjike edhe për vetë popullin turk, i cili në ato rrethana vendimtare që i paraprinë Luftërave Ballkanike dhe asaj Botërore, serish u ra në duar kalifatistëve, me çka bëri një veprim të pafalshëm antihistorik. Në këto rrethana, pasi që ishte humbur lufta me grekët, të cilët me pushtimet e tyre kishin depërtuar në hapësirën e Azisë, rikthimi i sulltan Hamidit V në pushtet, perandorinë e dikurshme e ktheu në një kalifat të vogël obskurantist në Anadoll. Do të jetë një ushtarak shqiptar (Mustafa Qemali), i cili me shumë oficerë nga viset europiane (shumë prej tyre shqiptarë, që kishin humbur atdheun e copëtuar nga pushtuesit serbë dhe grekë), jo vetëm që nuk e pranoi këtë realitet poshtërues për popullin turk, por krijoi lëvizjen e re turke, e cila riktheu forcën e vet me rrënimin e kalifatit të Andollit dhe shpalljen e Republikës së Turqisë. Ndodhi kjo në vitin 1923 kur kemalistët ia dolën që nën flamurin e Republikës së Turqisë, e cila kishte ndërprerë të gjitha lidhjet me kalifatin dhe Perandorinë Osmane, fituan luftën me grekët dhe serish ia kthyen dinjitetin popullit turk. Me paqen e Lozanës, Republika e Turqisë, e cila kishte rikthyer një pjesë të hapësirës europiane, duke u shpallur shtet sekular me arsim laik, vuri lidhje të natyrshme edhe me botën perëndimore.
Ishte kjo një fitore e madhe historike e popullit turk, që u arrit vetëm pasi që u shkëputen të gjitha lidhjet me një të kaluar historike osmane së cilës moti i kishte ikur koha dhe shfaqej e dëmshme edhe për fatet e saj. Pra, për këtë kthesë të madhe historike, meritat i ka kemalizmi, si koncept politik dhe shtetëror laik, që me forcimin dhe stabizimin e shtetit turk deri te përmasat e një fuqie rajonale, Europës Juglindore, por edhe botës perëndimore ia hoq mundësinë e luftës së qytetërimeve, si dhe rrezikun nga hegjemonizmi permanent rus në të cilën ajo u përpëlit gjatë kohës së kalifatit osman në shekullin XIX dhe fillimet e shekullit XX.
Ndaj, në rrethanat e tanishme, të pretendosh në trashëgiminë e një kalifati obskurantist me të cilin i kanë qëruar hesapet vetë turqit dhe madje me te të identifikosh edhe popuj që nga pikëpamja shoqërore, kulturore dhe politike që moti i takojnë një qytetërimi të lirë dhe demokratik dhe të ëndërrosh se atë mund ta rikthesh “me ndihmën e Allahut” dhe përralla të ngjashme, nuk është vetëm anakronizëm historik, por edhe miopi politike dhe aventurizëm i rrezikshëm, që po vazhdoi kështu, mund t’i kthehet në bumerang vetë Turqisë, e cila jashtë konceptit kemalist, rikthen anatemën e “të sëmurës së Bosforit”, që dihet se ku e çon.
Pa lejuar assesi që të hyhet në pazare politike me diçka të tillë, së cilës politikanët shqiptarë në Prishtinë, Tiranë dhe Shkup, për interesat e tyre meskine të kthimit në despotë, i kanë hapë rrugë edhe islamit politik, i cili me vahabizmin, xhihadin dhe umën, si formë brutale e arabizimit ka filluar të rrezikojë seriozisht identitetin etnik dhe atë kombëtar, kësaj sfide ekzistencialeShqiptarët duhet t’i kundërpërgjigjen me argumentin e neoshqiptarizmit si përkatësi shpirtërore, intelektuale dhe politike perëndimor.
