Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm e më të fshehtë në Gadishullin Ilirik
Pelegrinët u shpërndanë ashtu si erdhën. Festa e Shna Ndout kaloi, por plakun shtatgjatë, që u fut në zyrën e tij, një javë më parë, nuk e takoi. Nuk u duk as të nesërmen. Arkeologu vazhdonte të rrinte në qelën e kishës. Prifti rishtar nuk e pyeti pse erdhi, as kur do të shkonte. Flisnin për të shkuarën e për të ardhmen, debatonin tema nga arkeologjia e historia, ndonjëherë i ktheheshin politikës, për të cilën asnjëri nuk gjeti fjalë miradije.
Që nga paraqitja e beftë e plakut në zyrë iu ngulit në mendje se dorëshkrimet mund t’i jepnin përgjigje në pyetjet që ia parashtronte vetes për një varr, apo së paku shenjë të varrit më të famshëm në historinë e Gadishullit. Sesi iu kthyen ethet e dikurshme, ëndrrat, planet, mundësitë të bënte zbulime të papritura. Por pastaj i flakte këto fantazi, sepse tashmë po i kalonte të pesëdhjetat, prandaj sikur nuk i shkonte të rrëmbehej nga ëndrrat me sy hapur. “Kjo aventurë kërkon shumë energji e durim”, i thoshte vetes. “Athua e kam atë energji?”
Deri vonë nuk e kuptoi pse e la të priste disa ditë Zefi. Pse e vinte në sprovë durimin e tij? I lindi dyshimi që ai nuk i besonte, mbase dyshonte se dikush mund ta ndiqte prapa. Mbase druante nga e papritura e policisë së fshehtë. Sigurimit i druanin të gjithë, megjithëse donin ta flinin mendjen se nuk qe ai i vjetri.
– Nuk i dihet! – i tha plaku, kur ia bëri me dije se nuk donte zyrtarë me uniformë.
Leka e kujtonte sesi jetuan nën diktaturë me dyshime, përgjime e mosbesime. Krijuan psikologjinë e kurdisjeve e të përbetimeve. Gjithnjë u thoshin se armiqtë gëlonin gjithandej, kështu që vështirë t’u shmangeshin hijeve të vjetra, pavarësisht frymës së re, e cila vinte me shumë vështirësi. Mbase Leka bluante gjëra të paqena, sepse plakut Zef i doli një punë, e dinte se arkeologu mund të rrinte në qelën e kishës, të bashkëbisedonte me priftin, duke u interesuar për gjëra të ndryshme. “Por sikur plakun ta tradhtonte shëndeti”, i polli dyshimi. Atë ditë kur e takoi, nuk jepte shenja të ndonjë sëmundjeje, përkundrazi dukej i fortë. Nga mosdurimi që e kaplonte gjithnjë e më shumë filloi të bluante teza e teori të ndryshme. Një herë e kapi veten në një teori të konspiracionit, ndërsa plakun majën e ajsbergut. Por, po aq shpejt e flaku poshtë këtë marrëzi.
Nikoqiri kryente shërbesat, bënte punët e përditshme, priste e përcillte miq e besimtarë. Disa nisnin të rrëfeheshin, të tjerët i kërkonin këshilla. Leka merrej me njohjen e terrenit, madje gjatë dy-tri ditëve zbuloi kalimin deri te humnera, prej nga mund të ecje nëpër dhiare përtej. Iu duk sikur pa një kalim që më shumë sesa tunel nëntokësor ngjante në katakomb.
Ditën e tretë ia behu plaku, atëherë kur nuk e priste. Ishte duke lexuar pjesë të ungjillit, nga libri që e huazoi në kishë. Nuk e shfletoi me vjet Biblën. Në fillim të rënies së komunizmit e lexoi me një frymë si të ishte roman. Atë fillim euforie libri i shenjtë shpërndahej në mijëra copë si bonbone fëmijëve. Njerëzit e merrnin në dorë, një herë me dyshim, pastaj nisnin ta shfletonin, jo rrallë duke shikuar anash. Biblën shteti dikur e shpalli libër armiqësor, kurse fenë, opium për popullin! Më vonë Lekën e rrëmbyen punë të tjera, librin e shenjtë, që ia dhanë në rrugë, e la në sirtarin e komodinës pa ia gjetur asnjëherë kohën e duhur.
Plaku në të njëjtat orë qetësie e përshëndeti me një “tungjatjeta” më të përzemërt, por ftohtësia qe paraqitja e tij karakteristike. Mbante të njëjtat rroba, këmishën e kishte ndërruar. E pyeti si kaloi në festen e madhe, ndërsa i fërkonte shuplakat e duarve. Paraqitja e tij e habiti jo pse nuk e priste, por e habitën duart e tij të zbrazëta. Gjithë kohën mendonte se plaku duhej të vinte duar plot, si Plaku i Vitit të Ri, madje mund të sillte ngarkesën në ndonjë gomar, ashtu e përfytyronte ngarkesën e peshtafit. Megjithatë pa e folur asnjë fjalë kuptoheshin në heshtje. Ai u nis para, arkeologu i shkonte prapa. Bënë rrugë malore një copë herë.
Zefi u ndal para një shkëmbi në formë shtrojere, ktheu kokën anash dhe u fut brenda. Hyrja i ngjante hyrjes së shpellës, por sa më shumë rrëshqisnin brenda, me elektrik dore, aq më shumë bindej se hyrjen e hapi dora e njeriut. Sigurisht ishte pjesë e katakombit që e pikasi një ditë më parë, nga krahu tjetër.
Në gjysmën e rrugës u ul në cep të gurit. E pa me vëmendje Lekën si atë ditë në zyrën e tij. Pastaj nisi t’i fliste në mënyrë të njëtrajtshme:
-Peshtafin me dorëshkrimet i ka mshef prifti, atë Gjergji, – i tha si të fliste për kujtime tepër të largëta.
Këtë strehimore e shfrytëzuan edhe më vonë ata që luteshin fshehurazi, derisa u rralluan njëri pas tjetrit, apo derisa nuk i kapën forcat e sigurimit.
-T’i faleshe Zotit ishte punë e anmikut, – ia citoi parullën e kohës me një ngërdheshje.
“Edhe ata që mbanin të fshehta nga pushteti, armiq ishin”, i dilte parasysh parulla tjetër që e sforconte të parën, apo që bëhej kërcënim ogurzi për ata që mbanin të fshehta nga shteti.
-Atë Gjergji ma tregoi vendin e fshehtë me lëvizje buzësh disa muej mbasi e arrestuen,- nisi t’ia shpaloste historinë e këtij dokumentacioni të çmuar.
– Me lëvizje buzësh e pyeta: Pse ma besonte nji barrë kaq të randë, sepse ishte punë me rrezik, të rueje gjana të fshehta. Frati me po atë qetësi ma ktheu: sepse nuk e kam askënd tjetër pranë dhe nuk e di askush, pos meje.
– Si e njohe atë Gjergjin?- e pyeti Leka.
-Njohja jonë ka histori të habitshme. Edhe peshtafi që po ta dorëzoj ka histori të veçantë. Do të ta tregoj edhe këtë njohje, por mbasi t’i shfletosh dokumentet. Frati françeskan më tregoi se peshtafin me dorëshkrime e fshehu kur hynë forcat austro-hungareze në Shqipëri. E nxori nji kohë kur ikën austriakët, por e fshehu prapë kur hynë gjermanët. Gati bani gabim, më tha, po ta nxirrte nga vendi i fshehtë, kur ikën gjermanët, u futën në Shkodër partizanët malazezë që qelbeshin. Nuk lanë gja në qytet: shpërthyen magazina, thyen dyer të shtëpive, u futën edhe në Kuvendin e Françeskanëve. E hoqën flamurin kuq e zi, në maje të kumbonares, tue vu trengjyrëshin jugosllav. Nga nji çerdhe mitralozi e vrojtonin gjithë luginën. Mandej ikën, – më tha prifti, ndërsa hynë partizanët shqiptarë.
Plaku e pranoi se asnjëherë nuk i kishte lexuar këta fashikuj. Nuk e dinte çfarë shkruante në brendi, por i konsideronte të shenjta. Derisa prifti vdiq nën tortura dhe nuk e tha asnjë fjalë për këto letra, as për gjërat e tjera për të cilat e pyesnin dy hetuesit: shqiptari e jugosllavi, sigurisht pati shumë arsye të flijonte.
Kur flisnin në grykën e shpellës, me hijet që vijëzoheshin nëpër mure, në lagështinë e ambientit, bisedonin me zë të ulët, thuajse do t’i dëgjonte dikush. Arkeologut i dukej vetja betar që përgatiste grusht shteti a kryengritje kundër dikujt. Ndonjëherë rrëqethej. Plaku e ndjeu drithërimën e tij.
-Të thanë veriu ktu, – i tha.
Nga një vrimë, ku e hoqi së pari një rrasë guri që puthitej aq mirë për vendin e fshehtë, nxori arkën e mbështjellë me lëkurë bualli, e fshiu me një pecetë që e nxori nga xhepat e pantallonave, e shkundi pastaj, duke ia dorëzuar si të dorëzonte talismanin e shenjtë. Në solemnitetin që i mbërtheu të dytë, nuk arritën ta thoshin asnjë fjalë.
Kur dolën në dritën e diellit, ai ia shtrëngoi dorën gjatë, e zhbiroi me sy, pastaj befas ia ktheu shpinën, u nis monopatit më i kërrusur sesa kur e pa për herë të parë. Por i premtoi se do ta takonte sërish.
Nga padurimi arkeologu nuk e mbante në mend çfarë biseduan me plakun, çka i tha, a e porositi gjë, apo u mjaftua me ato që i tha brenda katakombeve. Me t’u futur në qelë, e hapi peshtafin në tavolinën e vogël të dhomës së ngushtë, fare afër dritares, duke shpalosur me kujdes letrat që fëshfërisnin, një fëshfërimë e veçantë drithëruese. Një herë u ra në fund të gjitha materialeve. Kureshtja nuk e linte t’i klasifikonte, as t’i paloste me kujdes. Por u habit kur vërejti se të gjitha ishin klasifikuar sipas rëndësisë: pergamene sipas periudhave kohore, me shkrime të ndryshme e ngjyra të ndryshme, një pergamenë me ngjyrë ari ishte lidhur veçantë, ditarë priftërinjsh, pjesë të papërfunduara të ditarit ishin të letrës cilësore, krejtësisht tjetër nga letra e zakonshme e zyrës. Ndaras nga kronikat e vjetra, i doli parasysh një notes me kapakë të fortë, me shkrim të kujdesshëm – bukurshkrim, që mund të merrej shembull i kaligrafisë së mirë. Nuk e dinte pse, por kureshtja e nxiti që t’ia nisja pikërisht nga ai notes. Koha i tepronte, qela i mjaftonte, kështu që u shtri në shtratin e fortë.
Leximi i shënimeve të atë Gjergjit, famullitar, i lindur në Lumbardhë të Dukagjinit, i biri i Zefit të Prenkpalajve, sikurse shkruante në fillim të ditarit, e përpiu. Një dritë e zbehtë në tavan e ndriçonte dhomën, kurse drita e vogël e fortë e elektrikut të dorës ia ndriçonte shkronjat e vogla, të cilat herë-herë i iknin si thneglat kur i tremb zhurma e njeriut.
Nesër:
Nga Shënimet e atë Gjergjit
