Nga prof. dr. Antal Molnár, albanolog hungarez
Unë propozoj t’i lidh këto teori bashkëkohore të nacionalizmit me historinë e hershme moderne të vendeve të Ballkanit që jetonin nën sundimin osman. Në rastin e katolikëve të Ballkanit, ishte Selia e Shenjtë dhe organi i saj për misionet, Kongregacioni i Propagandimit të Besimit, i cili me konceptimin dhe strategjinë e saj të misionit të fokusuar në komb, promovoi formimin e ideve rreth identiteteve kombëtare.
Nga shqiptarët ishin priftërinjtë katolikë, kryesisht misionarët dhe priftërinjtë e arsimuar në Romë dhe në Kolegjin Ilir të Loretos, i cili krijoi identitetet e para kombëtare moderne.Pjesa më e rëndësishme e kësaj tradite kombëtare katolike ishte kulti i Skënderbeut, i cili mbijetoi në mjedisin humanist, si dhe në mesin e malësorëve katolikë shqiptarë.
Figura qendrore në formimin e identitetit kombëtar katolik shqiptar ishte Pietro Massarecchi (Pjetër Mazreku) nga Prizreni, vizitori apostolik në 1623 dhe arqipeshkëv i Antivariut nga viti 1624 deri më 1634.
Mazreku pa shansin e vetëm për të ruajtur të qëndronte në trajnimin e një elite intelektuale të lartë kineze të kualifikuar. Një element tjetër i rëndësishëm për Mazreku ishte ngritja e mbrojtjes së identitetit shqiptar në një çështje me rëndësi evropiane.
Mazreku kishte bërë një shërbim të paçmuar për shqiptarët e Kosovës me arsimimin e Andrea Bogdanit në Kolegjin Ilir në Loreto.
Falë programit kombëtar të misionit të Pietro Mazrekut dhe mbështetjes për stërvitjen e priftërinjve, Kosova u bë djep i identitetit kombëtar shqiptar.
Mazreku e konsideroi atë si grupin etnik katolik në Ballkan, me një forcë ushtarake që mund të jetë vendimtare në luftimin e osmanëve.
Kryetarët e shqiptarëve të Kosovës ishin shumë të rëndësishëm në formimin e diskursit kombëtar shqiptar, zhvillimin e gjuhës dhe letërsisë shqipe dhe organizimin e shqiptarëve në forcë ushtarake.
Peshkopët misionarë duke shfrytëzuar trashëgiminë humaniste krijuan kuadrin historik të kësaj ndërgjegjeje kombëtare.
Frang Bardhi, peshkopi i Sappës përpiloi një traktat polemik ndaj Ivan Tomko Mrnjaviq, peshkop i Bosnjës, i cili u përpoq të provonte se Skënderbeu ishte paraardhësi i tij, si dhe një Ilyran i vërtetë.
Në veprën e tij Bardhi rikuperon Skënderbeun te kombi shqiptar, libri i tij është puna e parë historike në të cilën paraqitet dhe mbrohet kombësia shqiptare e Skënderbeut.
Në pjesën e tretë përfundimtare të librit, ai mbulonte sistematikisht të gjithë burimet bashkëkohore, historianët dhe poetët që kishin përmendur Skënderbeun dhe familjen e tij si shqiptarë.
Bardhi pohoi se kujtimi i Skënderbeut jetonte në mesin e shqiptarëve, të cilët këndonin veprat e tij heroike sa herë që u bashkuan dhe e quanin Dragoit të Epirit.
Ishte në mosmarrëveshjen Bardhi-Mrnavić se përkatësia kombëtare e Skënderbeut erdhi së pari në sipërfaqe, duke parashtruar polemikat serbo-kroate-greko-shqiptare që rrethonin identitetin e tij etnik në shekullin e nëntëmbëdhjetë.
Programi i misionit të Mazreku dhe konflikti i Mrnavić-Bardhit krijuan kuadrin konceptual dhe thelbin për mënyrën se si priftërinjtë dhe misionarët katolikë mendonin për identitetin kombëtar shqiptar në shekullin e shtatëmbëdhjetë.
Lufta e Luftës së Madhe Turke (1683-1699) në mënyrë efektive fshiu forcën ekonomike, sociale, ushtarake-politike dhe intelektuale të katolikëve të Ballkanit.
Katolikët shqiptarë pësuan humbje shumë serioze dhe në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe nëntëmbëdhjetë nuk ishin në gjendje të paraqisnin një alternativë të vërtetë katolike kur po ndërtohej kombi shqiptar modern.
